Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.11.2021, Qupperneq 24

24 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21.11. 2021
LÍFSSTÍLL
Hólshraun 3 · 220Hafnarfjörður · Símar: 555-1810, 565-1810 · Netfang: veislulist@veislulist.is · www.veislulist.is
Skútan
Sjá verð og verðdæmi
á heimasíðu okkar
www.veislulist.is
Fagnaðir
Næst þegar þið þurfið pinnamat, smurt brauð eða tertur
fyrir útskriftina eða annan mannfagnað, hafðu þá
samband og fáðu tilboð í sal okkar og veitingarnar þínar.
PINNAMATUR
Veislur eru
okkar list!
Bjóðum uppá fjölda tegundapinnamats og tapasrétta
Pinna- og tapasréttir
eru afgreiddir á
einnota fötum,
klárt fyrir veisluborðið.
Í allri umræðu um læsi barna
gleymist oft að læsið, hið risa-
vaxna verkefni á yngsta stigi
grunnskólans, byggir á grunni mál-
þroskans. Sá grunnur er lagður
heima hjá fjölskyldum hvers barns
og síðar í leikskólum sem nánast öll
börn á Íslandi sækja á aldrinum 1-5
ára.
Málþroskinn er langtímaferli sem
tengist öllum öðrum þroskaþáttum
þannig að læsi í grunnskóla tengist
líka tilfinninga- og félagsfærni,
hreyfifærni, einbeitingarhæfni á
fyrstu árunum svo dæmi séu tekin.
Málþroskinn tengist m.a. samspili
gena og umhverfis þar sem örvun
tengd tungumálinu frá umhverfi,
foreldrum, fjölskyldum og kenn-
urum er í lykilhlutverki.
Áskoranir
Einbeiting og athygli barna hefur
minnkað nema þegar þau eru í leik
og námi tengt þeirra áhugasviði.
Kannanir sýna einnig að stöðugt
fleiri þriggja ára börn eru í áhættu-
hópi hvað varðar málþróun og orða-
forða. Stöðugt fleiri börn ná ekki að
lesa eftir 2. bekk (ca. 40% í Reykja-
vík á árunum 2002-2019). Árangur í
PISA fer stöðugt niður á við í mik-
ilvægum fögum eins og lesskilningi
þar sem 19% stúlkna og 34%
drengja 15 ára lesa sér ekki til
gagns (PISA 2018). Svo er það hóp-
ur sem dettur út úr framhaldsskóla.
31% drengja, 22% stúlkna og 62%
innflytjenda. Oft má rekja þeirra
áskoranir til að grunnskólanámið
gekk ekki vel hjá þeim. Margar
ástæður geta hafa valdið því og þar
má nefna slæma lestrarkunnáttu,
vöntun á áskorunum miðað við
færni þannig að flæði næst ekki,
kvíða, leiða, vöntun á þjálfun og/eða
vöntun á eftirfylgni sem getur verið
bæði frá foreldrum/forráðamönnum
og kennurum. Norskar rannsóknir
sýna fram á sterkt samband milli
árangurs í grunnskóla og hverjir
ljúka framhaldsskóla. Stöðugt fleiri
börn mælast of þung. Stöðugt
fleirri börn taka svefnlyf, róandi lyf
og eru greind með ADHD. Einnig
mælast stöðugt fleiri börn með
skerta félagsfærni. Þetta er stór
samfélagsleg áskorun sem við verð-
um að taka á. Stjórnmálamenn
verða að fara að taka á þessari al-
varlegu stöðu og vinna að fyr-
irbyggjandi aðgerðum en ekki ein-
göngu plástra með átaksverkefnum.
Foreldrar verða að fara að skoða
forgangsröðun sína og gefa börnum
meiri tíma og stuðning.
Vísindi
Rannsóknir sýna klárlega mik-
ilvægi þess að lítil börn búi við örv-
andi umhverfi sem er úthugsað af
fagmennsku (ekki Sensory Over-
load eða kaffæra skilningarvitin).
Bæði hefur það jákvæð áhrif á
færni hvað viðkemur fjölmörgum
þáttum eins og tungumáli, orða-
forða og málskilningi auk þess að
efla vitsmunafærni og efla tengsl og
félagsfærni. Kenning Gilberts Gott-
liebs sýnir okkur að þróun ein-
staklinga er alltaf samspil milli
gena, taugakerfis, atferlis og um-
hverfis. Bæði Esther Thelen, Karen
Adolph, Minja Hadders-Algra og
við höfum með verklegum rann-
sóknum sýnt fram mikilvægi örv-
andi umhverfis til að efla færni,
þekkingu og þróun. Einnig sýna
nýjar rannsóknir að aukin örvun í
umhverfi barna á aldrinum 3 til 21
viku til 5 ára aldurs gefur stærri
heila sem þýðir stærra taugakerfi
með meiri möguleikum á öllum
sviðum. Rannsóknir dr. Valdísar
Jónsdóttur benda til þess að hávaði
sé alltof mikill í leik- og grunn-
skólum og að hátt hlutfall barna
heyri ekki nógu vel í kennara. Þetta
telur hún vera eina af rótum lélegs
árangurs í PISA, en hávaði dragi úr
les- og málskilningi barna.
Möguleikar
Við sem foreldrar, afar, ömmur,
leikskólakennarar og aðrir sem
vinnum með börn höfum mikilvægt
hlutverk með að gefa börnum bæði
örvandi og ögrandi umhverfi. Einn-
ig þurfum við að gefa börnum rétt-
ar áskoranir. Bíðum með að láta
börn hafa snjallsíma fyrr en eftir
barnaskólann og minnkum notkun á
tækjum sem tengjast neti. Við eig-
um að skammta tímann í net-
heimum og vera þar með börnunum
okkar við sjónvarp eða í símanum,
fylgjumst með, tökum þátt og ræð-
um það sem er að gerast. Gefum
þeim áskoranir sem tengjast
málþróun, hreyfingu, félagsfærni
eða að læra nýja hluti. Í stað þess
að láta barn fá ipad í hendurnar,
getum við boðið upp á samskipti og
þátttöku í fullorðinsstörfum, opinn
og þroskandi efnivið og kubba, blað
og liti, leir o.fl. Barnið þarf að vera
virkt og skapandi í leik og vinna
með áskoranir og nota til þess
huga, hjarta og hönd þannig að víð-
tækur þroski eigi sér stað.
Eflum:
Málþróun/orðaforða: eflum
málþróun og orðaforða með ríku-
legum samskiptum. Tölum við
börnin frá fyrsta degi með hjali
og hljóðum, orðum og setningum,
svipbrigðum og líkamstjáningu,
hreyfingu, leikjum, söngvum og
þulum. Rannsóknir sýna að við
tölum meira við stúlkur frá fæð-
ingu þannig að aldrei má gleyma
drengjunum. Lesum fyrir öll
börn og sýnum þeim myndabæk-
ur með myndum af ólíkum hlut-
um eins og bílum, dýrum, fuglum
og notum fjölbreytt og stór orð.
Það má segja að við þurfum að
baða börnin í tungumálinu.
Tengsl/félagsfærni: eflum tengsl
og félagsfærni hjá börnum. Sköp-
um jákvæðar aðstæður þar sem
börn fá möguleika til að upplifa
góða samveru, vingjarnleika og
samtöl. Sem hefur sýnt sig að
vera mjög mikilvæg fyrir heila-
starfsemi. Rannsóknir Pauls Gil-
berts hafa ótvírætt leitt í ljós að
kærleiksrík samvera hefur áhrif
á hormónastarfsemi. þar sem
hormónið oxytósín hefur mikil
áhrif á okkar vellíðunartilfinn-
ingu. Gilbert bendir á að upplifa
góðvild, hógværð, hlýju og samúð
hefur jákvæð áhrif á alla líkams-
starfsemi okkar og er eins konar
vítamín fyrir heilastarfsemi okk-
ar.
Hreyfingu: eflum hreyfingu barna
á leikskólaaldri þannig að börn
séu að lágmarki að stunda hreyf-
ingu í einn tíma á dag. Gefum
þeim kost á leik, bæði inni og úti,
þar sem efldar eru bæði fínhreyf-
ingar og grófhreyfingar. Hreyf-
ing er einnig mikilvæg fyrir
sjálfsmynd og hreysti.
Snemmtæka íhlutun: búum leik-
skólaumhverfið þannig úr garði
að hægt sé að grípa barn með
málþroskaröskun eins fljótt og
þarf, t.d. með aðkomu talmeina-
fræðinga.
Einbeitingu og athygli: minnkum
hávaða sem og sjónrænan hávaða
(e. visual noise) í umhverfinu.
Hlustun og skilningur byggir á
að barn heyri skýrt.
Tíma fullorðinna til að vera með
börnum. Tölum við þau en ekki til
þeirra, spyrjum þau meira og
svörum minnu sjálf. Verum í
augnsambandi til að barnið hlusti
og skilji betur. Hvílum símann.
Þar að auki væri mikilvægt að
vinna að því að efla gróskuhugarfar
hjá foreldrum og starfsfólki leik-
skóla. Sjáum alltaf möguleikana hjá
hverju barni og hvernig það getur
vaxið þegar áhugi og hvatning er
fyrir hendi. Notum jákvæða styrk-
ingu í anda Csikszentmihalyi og í
stað þess að einblína á útkomuna,
skulum við beina athyglinni að ferl-
inu og framförunum hjá hverju
barni.
Hlúum að börnunum okkar og
eflum mannauð!
Fyrstu árin
Börn í Vesturbæjarskóla hlusta á upplestur. Höfundar greinarinnar segja að læsi sé nátengt málþroska barna.
Morgunblaðið/Unnur Karen
Vísindi og samfélag
Hermundur Sigmundsson hermundur@hi.is
Svava Þ. Hjaltalín
Margrét Pála Ólafsdóttir
Hermundur er prófessor við Norska
tækni- og vísindaháskólann í Þrándheimi
og við Rannsóknasetur um menntun
og hugarfar við Háskóla Íslands.
Svava er grunnskólakennari og
verkefnastjóri við Rannsóknarsetur
um menntun og hugarfar.
Margrét Pála er kennari og
höfundur Hjallastefnunnar.