Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.11.2021, Qupperneq 10

VIÐTAL
10 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21.11. 2021
R
ósa segir að áhugi sinn á kalda
stríðinu og þeim menningar-
átökum sem stórveldin háðu hafi
kviknað í BA-námi sínu í sagn-
fræði, en þar ritaði hún lokarit-
gerð sína um menningarstríð Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna á Íslandi. „Ég var í raun og
veru sú fyrsta sem skrifaði um MÍR, Menn-
ingartengsl Íslands og Ráðstjórnarríkjanna,
og um starf Upplýsingaþjónustu Bandaríkj-
anna á Íslandi. Þá notaði ég gögn MÍR sem
voru á Landsbókasafninu, en ég vissi ekki þá,
að þau voru hluti af safni Kristins E. Andrés-
sonar.“
Hún segir að gögnin hafi kveikt áhuga hjá
henni að kynna sér Sovétríkin nánar, þar sem
ekki hafði verið mikið fjallað um þau í íslenskri
sagnaritun. „Á þessum tíma var komin skýrari
mynd af tengslum Íslands og Bandaríkjanna í
kalda stríðinu, en það var ekki búið að skrifa
mikið um tengsl Íslands og Sovétríkjanna,“
segir Rósa. Hún hélt því til Bandaríkjanna,
nánar tiltekið Chapel Hill í Norður-Karólínu, í
doktorsnám, en í háskólanum þar er mjög góð
deild í Rússlandssögu.
Rósa segir að þarna hafi gefist tækifæri til
að læra nýja hluti og stunda spennandi rann-
sóknir, en hún skoðaði áróðursvél Sovétmanna
eins og hún birtist í sovéskum skjölum í dokt-
orsritgerðinni.
Að doktorsnámi loknu kviknaði sú hugmynd
hjá henni að skoða nánar tengsl Íslands og
Sovétríkjanna. „Ég vildi ekki blanda Íslandi
inn í doktorsnámið, því ég vildi geta nýtt mér
sérþekkingu þeirra sem ég var í samstarfi við
úti,“ segir Rósa. „Það var því ekki fyrr en ég
var komin úr doktorsnáminu árið 2006 að ég
ákvað að skoða menningartengsl Íslands og
Sovétríkjanna, og þá lá beinast við að fara að
skoða MÍR aftur.“
Rósa segir að hún hefði í raun aldrei heyrt
minnst á Þóru fyrr en hún fór að sökkva sér í
gögnin á Landsbókasafninu. „Þegar ég kem
aftur á safnið og fer að skoða MÍR-gögnin, þá
sé ég að búið er að flokka þau betur, og að þau
eru hluti af mjög stóru einkaskjalasafni þeirra
hjóna. Ég sá því strax tækifærið til að skoða
þessi menningartengsl út frá þeirra heim-
ildum,“ segir Rósa.
Á meðal þeirra gagna sem þar leyndust
voru dagbækur Þóru, en Rósa bendir á að hún
sé ekki fyrsti fræðimaðurinn sem hafi nýtt sér
þær sem heimild. „En þarna sá ég tækifæri til
að sýna hvers vegna fólk varð svona hrifið af
kommúnisma, og hvernig það viðhélt þeirri
hrifningu.“
Bækur og tímarit beittustu vopnin
Rósa segir aðspurð að heimildasafn Þóru og
Kristins hafi ekki ráðið efnistökum hennar eða
stýrt frásögninni. Hún hafi lagt áherslu á að
rekja stóru þræðina í þessari átakasögu kapít-
alismans og kommúnismans, eins og hún birt-
ist í gegnum samskipti þeirra hjóna við
Moskvuvaldið. „Ég lét þekkingu mína á Sov-
étríkjunum stýra frásögninni. Ég vildi nota
þær rannsóknir sem ég hafði unnið og þá
þekkingu sem ég hafði, og lagði því mikla
áherslu á að þetta væri alþjóðleg saga, um
þessi hjón á Íslandi, sem eru í endalaust mikl-
um samskiptum við Sovétríkin, því að ég
þekkti hina hliðina, áróðursvélina eins og hún
virkaði í Moskvu.“
Rósa segir einnig að hún hafi lagt áherslu á
að sýna hjónin eins og þau birtust í heimild-
unum, um leið og hún setti sögu þeirra í al-
þjóðlegt samhengi: „Ég treysti lesandanum til
að lesa bókina og mynda sér sína eigin skoðun
á Kristni og Þóru.“
Rósa segir að eitt af því sem hafi komið sér á
óvart þegar hún fór að kafa í heimildirnar hafi
verið hversu mikið hafi verið af bréfum til
Kristins, og Þóru í minna mæli, hvaðanæva af
landinu, vegna þess hlutverks sem hann
gegndi sem formaður Sovétvinafélagsins á
fjórða áratugnum, og síðar sem forsvarsmaður
Máls og menningar, MÍR og fleiri fé-
lagasamtaka. „Þetta eru oft svo áhugaverðar
raddir. Það sést til dæmis vel hversu mikilvæg
útgáfuritin voru úti á landi, á stöðum sem voru
kannski ekki í miklum tengslum við höf-
uðborgina eða hvað þá Moskvu, en fengu
þarna lesefni og skrifuðu Kristni til baka.
Þannig birtist mynd af því hve víðtækt menn-
ingarstarfið var og hvaða áhrif það hafði.“
Rósa segir að hún leggi áherslu á það í bók-
inni hvernig menningarstarf kommúnista hafi
verið notað til þess að koma boðskap um hug-
myndafræðina á framfæri. „Beittustu vopn
sósíalista voru bækur og útgáfurit. Það hefur
mikið verið rætt um vopnaæfingar og hug-
myndir um vopnaða byltingu, en ég sá þess
engin merki, heldur einblíni frekar á það hvað
þessi útgáfurit voru mikilvæg vopn.“
Þekking Rósu á hinu „kalda menningar-
stríði“, sem svo hefur verið nefnt, nýttist henni
þar mjög vel. „Þess vegna tala ég um „vopn-
aðan frið“ í bókinni, og vopnin þar eru útgáfu-
rit, bækur, dagblöð og tímarit, en einnig sendi-
nefndaskipti og listviðburðir. Allt eru þetta
þessi „mjúku vopn“, sem skipta gríðarlega
miklu máli í þessu samhengi.“
-Kristinn og Þóra hafa þá mögulega verið
helstu „vopnasalarnir“ í því menningarstríði?
„Já, og það vakti sérstakan áhuga minn á
þeim þegar ég áttaði mig á því hvar þau stóðu í
menningarstríðinu á Íslandi, þau voru þar
framlínuverðir. Ísland er sérstaklega áhuga-
vert í þessu kalda menningarstríði, því að hér
kepptu stórveldin um almenningsálitið fyrir
allra augum. Kristinn var þar þaulreyndur allt
frá á fjórða áratugnum sem formaður Sovétv-
inafélagsins og einn helsti forsvarsmaður Fé-
lags byltingasinnaðra rithöfunda, og allt frá
því að þau gengu í hjónaband árið 1934 var
Þóra þar algjörlega við hlið hans,“ segir Rósa.
Stalín sá þriðji í hjónabandinu
Eitt af því sem skín í gegn við lestur bókar-
innar er hin einlæga aðdáun Kristins og Þóru
á Jósef Stalín. Rósa segir að hægt sé að segja
að Stalín hafi verið þriðji maðurinn í hjóna-
bandinu, og ekkert hafi haggað þeim hjónum í
staðfastri trú sinni á Sovétleiðtogann. „Krist-
inn fer í fyrsta sinn til Sovétríkjanna árið 1934,
og myndar sér þar skoðun á Stalín og upp-
byggingu sósíalismans í Ráðstjórnarríkjunum,
sem hann víkur svo aldrei frá,“ segir Rósa.
„Hann segir það hreint út aftur og aftur að
þær fórnir og þeir glæpir sem framdir voru í
Sovétríkjunum hafi verið nauðsynlegur hluti
af uppbyggingu kommúnismans í Sovétríkj-
unum, og þar af leiðandi framgangi hans í
heiminum.“
Rósa nefnir sem dæmi að leyniræða
Krústsjoffs árið 1956 þar sem hann fordæmdi
glæpi og ógnarstjórn Stalíns, hefði ekki hagg-
að trú þeirra Kristins og Þóru á Stalín, og ekki
heldur innrásin í Ungverjaland síðar sama ár.
„Og þegar þau fóru saman til Kína árið 1959
fékk Kristinn sömu uppljómun og hann hafði
fengið í Sovétríkjunum árið 1934, jafnvel þó að
Skúli Magnússon, sem þar var í námi hefði
sagt þeim báðum frá hungursneyðinni sem þar
ríkti í kjölfar efnahagsáætlunarinnar sem
kennd var við „stóra stökkið“ og leitt til þess
að milljónir manna létu lífið.“
Rósa nefnir einnig að þau hjón hafi haldið
sínu striki eftir vorið í Prag árið 1968 og innrás
Sovétmanna til að kveða það niður, en sá at-
burður hafði mikil áhrif á þróun vinstrihreyf-
ingarinnar hér á landi og vakti upp mikla and-
stöðu meðal róttæklinga gagnvart Sovét-
ríkjunum. En Kristinn sat þá eftir, gallharður
Stalínisti sem fyrr.
Rósa nefnir að á þessum árum hafi Sovét-
menn sett á blað áhyggjur sínar af Kristni.
„Ég er með nokkur skjöl frá Moskvu sem sýna
að Sovétmenn áttu í vandræðum með hvað
Kristinn var mikill Stalínisti, því að hann var
orðinn kaþólskari en páfinn og fylgdi ekki
þeirri línu sem þeir höfðu á þeim tíma gagn-
vart Stalín.“ Á sama tíma og Sovétríkin færð-
ust frá því að vera alræðisríki og í átt að nokk-
urs konar valdboðsstefnu sat Kristinn fastur
við sinn keip. „Og Sovétmenn segja það í skjöl-
unum að hann segi fullum fetum að það muni
sannast þegar fram líði stundir að Stalín hefði
haft rétt fyrir sér. Hann tók ekkert mark á
gagnrýni á Stalín, ekki einu sinni þegar hún
kom frá Sovétmönnum sjálfum!“ segir Rósa.
Hún bætir við að Þóru hafi dreymt Stalín,
Lenín og alla þessa helstu ráðamenn með
reglulegu millibili og skrifað um þá í dag-
bækur sínar. „Ég þurfti aldrei að fletta langt í
dagbókunum þar til ég rakst á Stalín.“
-En var Þóra þá að einhverju leyti að fegra
sína sögu eða ritskoða sig í dagbókunum?
„Ég hafði það ekki endilega á tilfinningunni
að hún væri að ritskoða sig, en hún sagði það
hreint út á ævikvöldinu að hún teldi nauðsyn-
legt að varðveita þeirra sjónarmið, svo að þau
væru til sem vitnisburður um sigur sósíalism-
ans í framtíðinni,“ segir Rósa.
Hún bendir á að síðustu æviár þeirra hafi
bæði Kristinn og Þóra flokkað og grisjað safn-
ið sitt. Sagnfræðingar þekkja það vel að nálg-
ast verður einkaskjalasöfn með það fyrir aug-
um að búið sé að fjarlægja gögn áður en þau
koma til varðveislu. Þetta er ekki eins og opin-
ber skjöl þar sem er varðveisluskylda.
Rósa bætir við að sér hafi þótt áhugavert
hversu mikil áhrif uppgjör Halldórs Laxness
við Sovétríkin hafði haft á þau, án þess þó að
það hafi hallað á vináttu þeirra. „Þau héldu
áfram að vera vinahjón Halldórs og Auðar,
þótt þau vissu að Halldór væri genginn af
trúnni.“ Rósa segir þetta ekki síður áhugavert
í ljósi þess að hefði Stalín verið þriðji mað-
urinn í hjónabandinu, þá hefði alveg mátt
nefna Halldór þann fjórða. „Þeir Kristinn eru
nánast jafnaldrar, og Kristinn vex í því sem
menntamaður að spegla sig við Halldór og sjá
hann verða að stórstjörnu. Þóra átti líka í sínu
persónulega vinasambandi við Halldór sem
sveiflast fram og til baka. En þegar Skáldatími
kom út árið 1963, voru þau sokkin svo djúpt [í
trú sinni á sósíalismann], að það var ekkert
sem fékk þau til að hvika frá sannfæringu
sinni.“
Lagði áherslu á alþjóðahyggjuna
Ein sérstaða íslenskra sósíalista eftir stríð var
hvernig þeir tóku upp íslenska þjóðernis-
hyggju eftir lýðveldisstofnunina, á sama tíma
og þeir aðhylltust hugmyndafræði sem boðaði
alþjóðahyggju. Rósa segir að hjá Kristni hafi
þjóðernishyggja hans birst einna helst í andúð
hans á Bandaríkjunum, og það hversu spillt
bandarísk menning hafi verið frá hans sjónar-
hóli.
Í bókinni er fjallað nokkuð um baráttu
Kristins gegn Keflavíkursamningnum við
Bandaríkjamenn árið 1946, en hann sat þá á
þingi ásamt því að vera ritstjóri Þjóðviljans.
„Kristinn varð fyrir áfalli þegar Keflavíkur-
samningurinn var gerður og jafnaði sig aldrei.
Hann hætti í stjórnmálum og fór ekki aftur á
þing sem aðalþingmaður.“
Rósa segir að samningurinn hafi gengið al-
gjörlega gegn hugmyndum Kristins um það
hver staða Íslands gagnvart stórveldunum
ætti að vera. „Hann gat ekki sætt sig við þessa
niðurstöðu, og það endaði nánast með því að
hann flúði land og þau hjónin ákváðu að dvelj-
ast veturlangt í Kaupmannahöfn,“ segir Rósa.
Afstaða Kristins til Keflavíkursamningsins
sýnir ídealisma Kristins vel, en Kristinn taldi
málið varða stjórnarslitum. Hins vegar töldu
leiðtogar Sósíalistaflokksins, þeir Einar Ol-
geirsson og Brynjólfur Bjarnason, að frekar
ætti að halda áfram samstarfi Sósíalista-
flokksins við Sjálfstæðisflokkinn og Alþýðu-
Engin helgisaga
Rósa Magnúsdóttir, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, sendi á dögunum frá sér bókina
Kristinn og Þóra: Rauðir þræðir, þar sem lífshlaup Kristins E. Andréssonar og Þóru Vigfús-
dóttur konu hans er sett í samhengi við menningarstarf sósíalista allt frá fjórða áratugnum og
„menningarstríðið“ sem geisaði milli stórveldanna á tímum kalda stríðsins. Rósa ræðir við
SunnudagsMoggann um bók sína og hlutverk Kristins og Þóru í framlínu menningarstríðsins,
auk þess sem hún talar um nýlegar frásagnir þolenda af meintum kynferðisbrotum Kristins.
Stefán Gunnar Sveinsson sgs@mbl.is
Rósa Magnúsdóttir, prófessor í
sagnfræði við Háskóla Íslands, segir
að bók sín um hjónin Kristin E.
Andrésson og Þóru Vigfúsdóttur
sé ekki helgisaga um þau.