Austurglugginn - 30.04.2010, Síða 13

Föstudagur 30. apríl AUSTUR · GLUGGINN 13
Þegar norrænir menn komu til Íslands á níundu
öld fundu þeir fyrir blómlegt land með ríku-
legu dýralífi, og allt var kyrrt í veiðistöð, þar sem
það var óvant manni. Af spendýrum á landi var
þó líklega aðeins ein tegund hér: fjallarefurinn
(Alopex lagopus), sem hafði komið hingað á Ísöld
fyrir tugum þúsunda ára.
Það urðu engir fagnaðarfundir með þessum
tveimur dýrategundum, manni og ref. Í fyrstu
lögbókinni (Grágás, um 1100) er lýst yfir „óhelgi
melrakka,“ og um 1300 var lögfest að hver bóndi
sem átti 6 sauði eða fleiri, skyldi drepa einn mel-
rakka eða tvo yrðlinga á ári, eða greiða „tvær álnir
í dýrtoll“ árlega. Árið 1834 var farið að launa
refabana úr dýrtollsjóðnum, og árið 1890 var
lögfest að sveitarstjórnir skyldu standa straum
af refaeyðingu og þá var dýrtollurinn afnuminn.
Á síðustu öld tók ríkissjóður þennan kostnað að
sér að hálfu eða meira, og þar við situr enn í dag.
Hafa til þess verið ætlaðar um 30 milljónir kr.
árlega á fjárlögum. Við síðustu fjárlagagerð (2009)
var áformað að fella þennan kostnaðarlið niður.
Þá rigndi mótmælum frá bændum, búnaðar- og
sveitarfélögum yfir fjárlaganefnd, sem mun hafa
gefist upp fyrir þeim.
Það er sem sagt ekkert lát á þessari þúsund ára
einkastyrjöld Íslendinga við frumbyggja lands-
ins, og kemur það mörgum undarlega fyrir sjónir,
ekki síst í grannlöndum okkar, þar sem fjallarefur
hefur lengi verið friðaður. Þetta hefur oft verið ill-
mannleg styrjöld, ýmsum djöfullegum aðferðum
hefur verið beitt, þar á meðal eitrunum, sem náðu
hámarki á fyrri hluta 20. aldar og viðgengust
fram til 1964, þegar þær voru bannaðar, þó ekki
vegna refsins, heldur vegna hafarnarins, sem þá
hafði fengið uppreisns æru, og var næstum búið
að útrýma með eitrinu. Refir komust fljótt upp
á að forðast eitrað kjöt, en það
kunni örninn ekki. Ljótar
voru aðferðir við grenja-
vinnslu, þar sem refir voru
svældir út með reyk, og
yrðlingar píndir til að lokka
foreldra að greninu. (Mér er
tjáð að nú séu 50 þús. kr. verð-
laun í boði fyrir hvert unnið
greni, og er þá ekki spurt um
aðferðir.) Viðhorf Íslendinga til
refa byggist á hjátrú og rótgrónu
hatri, sem minnir á kynþáttahatur.
Það kemur m.a. fram í umfjöllun
fjölmiðla, sem lepja gjarnan upp
hryllingssögur af refadrápi, eins og
um afrek sé að ræða.
Skylt er að geta þess, að þeir sem stunda refaveiðar
hafa flestir sínar óskráðu siðareglur. Þeir bera
vissa virðingu fyrir veiðidýrinu, dást að gáfna-
fari þess, og sýna því samúð á stundum. Þeir eru
með öðrum orðum sannir veiðimenn og sumir
líka dugandi náttúruskoðarar. Af þeim sem ég
kynntist hefur einn maður borið höfuð og herðar
yfir aðra, en það er Theodór Gunnlaugsson frá
Bjarmalandi í Öxarfirði, sem ritaði ágæta bók
um íslenska refinn: Á refaslóðum (Ak. 1955), og
aðra um Guðmund Einarsson, frægan refaveiði-
mann vestanlands. Þeir eru hins vegar sannfærðir
um nauðsyn þess að halda áfram refaveiðum. (Í
könnun Páls Hersteinssonar á viðhorfi
refaveiðimanna um 1980 vildi aðeins einn
útrýma refnum.)
Á síðustu áratugum hafa allar aðstæður
við fóðrun og umhirðu á sauðfénaði breyst
verulega til batnaðar, og jafnframt hefur
sauðfé fækkað mikið í landinu. Þá hefur
fuglalíf víðast hvar aukist, svo refir hafa
yfirleitt úr meiru að moða. Það telst því
orðið til tíðinda ef refir ráðast á sauðfé eða valda því
skaða, og þegar það fréttist hafa hundar stundum
átt hlut að máli. Kindur í haga eru óhræddar við
refi, að því hef ég sjálfur orðið vitni.
Líklega hafa það aldrei verið nema fáeinar tófur,
sem lögðust á sauðfé, þ.e. hinir svonefndu ,,dýr-
bítar.” Nokkrir veiðimenn hafa viðrað þá skoðun
að við höfum stuðlað að tilurð þeirra, t.d. með
eitrunum eða mislukkuðu drápi. Sjálfsagt er
að veiða slík bitdýr þegar þau koma fram, og
greiða tjónþolum skaðabætur. Það yrðu naumast
margar milljónir á ári. Hitt
nær ekki nokkurri átt að gera
allan íslenska refastofn-
inn ábyrgan fyrir fáeinum
dýrbítum um aldur og ævi.
Lambsleifar sjást stundum
við greni fyrri part sumars,
en ekki verður því slegið
föstu að þau hafi öll verið
drepin af
re fnum,
því margt
getur orðið þeim að fjörtjóni.
Eftir að bitskaðar á sauðfé urðu
fágætir eru fuglaveiðar tóf-
unnar helsta röksemd þeirra
sem vilja halda stríðinu áfram.
Viðurkennt er að refir gera
óskunda í æðarvarpi, sem
ekki er sérstaklega vaktað eða
girt með refaheldri girðingu.
Hins vegar geta refir líka
gagnast æðarbændum með
því að halda fuglinum innan
verndaðra varp-svæða, sem annars
myndu dreifast um allar trissur (Páll Hersteinsson,
2005).
Fuglar og egg eru mikilvægasta fæða tófunnar
á Íslandi, einkum rjúpa og gæsir inn til lands-
ins, en bjargfuglar nær sjó, og þá ekki síst fýll-
inn. Annars er fæðuvalið mjög fjölbreytt, eftir
aðstæðum og árstímum, t.d. étur hún hagamýs,
skordýralirfur og -púpur og krækiber á haustin,
auk hvers konar hræja. Minkur hefur líka sést á
matseðli refsins.
Eins og önnur rándýr marka refir sér landsvæði
(óðal) kringum greni, til veiða og annarra athafna,
og merkja það með hlandi sínu og verja fyrir
öðrum refum. Stærð óðala fer eftir þétt-
leika veiðidýra og öðru fæðuframboði.
Refir sem ekki fá óðal ná yfirleitt ekki
í maka, og þannig temprar refastofn-
inn sig að vissu marki sjálfur. Þrátt
fyrir nokkra aukningu hans síðustu 3-4
áratugi, er óþarft að óttast að honum
muni stöðugt halda áfram að fjölga ef
refaveiðum yrði hætt. Hingað til hafa
bara verið nógu mörg laus óðöl, vegna
mikilla veiða.
Hollt er að minnast þess, að í þúsundir ára höfðu
fuglar og refir búið í jafnvægi í þessu landi, áður
en mannfólkið fór að blanda sér í tilveru þeirra.
Nú er vitað að rándýr gegna mikilvægu hlut-
verki í tilveru bráðdýra sinna, með því að velja úr
það sem veikast er og viðhalda þannig heilbrigði
dýranna. Þeir sem kynnst hafa refnum eru á einu
máli um að hann sé gáfaðasta dýr sem þeir þekki,
og því til staðfestingar eru óteljandi sögur. Hann
hefur m.a. verið staðinn að því að bera egg í vett-
lingi. Gáfur og slægð refa hefur verið þekkt frá
fornöld.
Tilefni þessa pistils er
svonefnd Verndaráætlun
fy r i r Aus tur svæði
Vatnajökulsþjóðgarðs,
sem hefur verið til
umræðu í vetur. Á fundi á
Egilsstöðum 11. mars sl.,
kom fram að ekki náðist
samkomulag um að leggja til
refaveiðibann á Eyjabökkum
og Vesturöræfum, þrátt fyrir að fuglaveiðar verði
bannaðar, og hreindýraveiðar á miklum hluta
svæðisins.
Að endingu má spyrja, hvort ekki sé orðið tíma-
bært að gera vopnahlé í þessari fáránlegu þúsund
ára styrjöld við eina upprunalega landspendýrið á
Íslandi, og veita því eðlileg réttindi, eins og sið-
uðu fóki sæmir. Það gæti t.d. verið fólgið í því að
hætta grenjavinnslu, þó að leyft yrði að skjóta refi
skv. reglum á vissum árstíma. Mögulega yrði það
vinsælt sport, ekki síður en hreindýraveiði og gæti
aflað bændum tekna á sama hátt.
Ég hef einu sinni orðið þess aðnjótandi að sjá yrð-
linga leika sér við greni. Það var ógleymanleg upp-
lifun. Þar sem refurinn nýtur friðar hættir hann að
hræðast menn, eins og sést m.a. á Hornströndum.
Sá tími mun koma að þetta fallega dýr fái að njóta
sín í náttúru landsins og mun þá eflaust geta dregið
þúsundir ferðalanga til landsins.

Höfundur er náttúrufræðingur.
Heimildir: Guðmundur Guðjónsson: Refurinn. Áfangar 6 (1), nr. 16, 1985. Páll Hersteinsson: Refir. Villt spendýr. Rit Landverndar 7, 1980. Villt spendýr og fuglar. Náttúruverndarráð, Fjölrit nr. 16, 1987.
Melrakkamuldur
Helgi Hallgrímsson skrifar:
,, ... hvort ekki sé orðið tímabært að gera vopnahlé
í þessari fáránlegu þúsund ára styrjöld við eina upp-
runalega landspendýrið á Íslandi, ...”
Helgi Hallgrímsson
Mynd/Tobias Mennle.