Skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins - 01.01.1983, Blaðsíða 16

VANHUGSUÐ FÉLAGSVERKFRÆÐI
Nýlega var sýndur í sjónvarpi
lokahluti vinsællar þáttaraðar
sem fjallaði um þróun mannsins
frá árdaga mannkyns. I þessum
síðasta þætti leitaðist sögumaður
við að sýna fram á að mannkynið
væri e.t.v. ekki illt og árásargjarnt
í eðli sínu, heldur hefðu ytri
kringumstæður, og menningar-
legar forsendur á síðustu árþús-
undum kallað fram þá eiginleika
eða hvatir sem hafa leitt hann
fram gegn nokkurra áratuga
gömlum „sannindum” um hið
gagnstæða. Auðvitað sannaði
sögumaðurinn okkur ekkert,
nema ef vera skyldi að vísinda-
legar niðurstöður eru ófullkomn-
ar eins og önnur mannanna verk.
Líklega er Konrad Lorenz, nátt-
úrufræðingurinn austurríski,
þekktastur þeirra fræðimanna
sem hafa tjáð sig um birtingu
vonskunnar í margmenni nútím-
ans. Hann hefur bent á það
hvernig dýr, sem undir eðlilegum
kringumstæðum eru óáreitin og
frábitin grimmilegu athæfi, geta
átt það til að ganga hvert af öðru
dauðu, ef þau eru t.a.m. sett
saman í þröngt búr.
Ef þeir sem hanna hið efnislega
umhverfi þéttbýlisþjóðfélaga
okkar daga, þ.e. skipulagsfræð-
ingar og slíkt fólk, ættu að draga
einfaldar ályktanir af ofansögðu,
mundu þeir væntanlega leitast
við að dreifa fólki sem allra mest.
Reynslan, auk einfaldrar
rökhyggju, hefur þó kennt
mönnum að slíkar lausnir dygðu
skammt; í þéttbýlisþjóðfélagi
verður að byggja þétt. A hitt má
einnig benda, að í mörgum þjóð-
félögum á mismunandi tímum
hafa menn búið þröngt; þarf ekki
að líta lengra en til Islands eða
Grænlands til til að fínna haldgóð
dæmi þar um. Þéttbýli og
þröngbýli er að vísu sitt hvað. Is-
lenskir sveitamenn fyrri tíma sem
kúldruðust allir heimilismenn í
einni baðstofu og tveir í hverju
rúmi, þurftu ekki að fara lengra
en fram í bæjardyrnar til að hafa
alla víðáttuna fyrir sig eina. Nú
hefur þetta snúist við, hver
Reykvíkingur hefur nær fimmtíu
fermetra fyrir sig á heimili sínu,
en hins vegar fær hann ekki þver-
fótað fyrir öðrum Reykvíkingum
ef hann hættir sér út fyrir hússins
dyr, þar sem þeir eru 36 talsins á
hvern hektara og í sumum hverf-
um yfir 40. Ef við kölluðum and-
stæðuna við þröngbýli „rúmbýli”
þá má til sanns vegar færa að
dæmigerður nútímaíslendingur
sé þéttbýll og rúntbýll. A sama
hátt voru Islendingar fyrri t*ma
strjálbýlir og þröngbýlir. Ekki
leikur neinn vafi á því að skipulag
byggðarinnar hefur áhrif á líðan
íbúanna. Byggingarlag húsa hef-
ur áhrif á fegðurðarskyn og nota-
gildi, niðurröðun eininga hefur
áhrif á samgöngur og samskipti
og þannig mætti lengi telja. Eg vil
þó halda því fram að þessir þættir
hins efnislega unthverfis hafi ekki
sjálfstæð áhrif, heldur einungis
meðverkandi. M.ö.o. ef öll önnur
skilyrði til fagurs og góðs mann-
lífs eru ríkjandi á tilteknum
stað, þá sé nær því sama hversu
mikil skammsýni eða glópska hef-
ur ráðið ferðinni við hönnun
byggðarinnar; gott og fagurt
mannlíf þrífst þar eigi að síður.
Að hinu leytinu vil ég halda því
fram að hönnunarsnillingur og
listamaður á sviði skipulags og
byggingarlistar vinni til einskis ef
mannlegar, félagslegar aðstæður
hópsins sem hann vinnur fyrir
eru alvarlega úr lagi gengnar. A
undanförnum áratugum hafa
verið gerðar ráðstafanir í skipu-
lagsmálum á höfuðborgar-
svæðinu sem sumar hverjar hafa
verið prýðilega yfirvegaðar, en
aðrar ákveðnar af mikilli
skammsýni. Afdrifaríkustu mis-
tökin má rekja til þess þegar hald-
ist hefur í hendur vanhugsuð fél-
agsverkfræði, (en dæmi um hana
er að sortéra fólk eftir félags-
legum kringumstæðum, ýmist á
Arnarnes, í prófessorabústaði,
Snobbhill, verkamannabústaði
eða borgaríbúðir) og tækniþræls-
lund af því tagi sem lætur „þarfir”
byggingarkranans taka völdin af
mannlegum og menningarlegum
sjónarmiðum (skæðustu dæmin
þar um eru vínarbrauðs-
lengjurnar sem svo eru nefndar í
Fellahverfi í Breiðholti). Oftar en
ekki eru slík mistök gerð í bestu
meiningu, þótt það hjálpi lítið
þeim sem
fyrir þeim verða. Sérstaklega al-
varleg verða þessi mistök þegar
þau bitna á þeim sem eiga undir
högg að sækja í tilverunni af fjár-
hagslegum, heilsufarslegum eða
félagslegum ástæðum. Sérflokk-
un á slíku fólki og söfnun þess á
tiltölulega afmörkuð svæði
skapar vandamál þar sem engin
voru fyrir og magnar þau vanda-
mál sem fólk kann að eiga í fyrir.
Merin hafa lært töluvert af
reynslunni, og ótrúlegt verður að
teljast að annað Arnarnes eigi
eftir að rísa eða nýtt hverfi sem er
sambærilegt í einhæfni við
suðurhluta Breiðholts III. Bæði
verðuE í framtíðinni leitast við að
byggja smærri einingar af hverju
tagi, en einnig að breikka þann
hóp sem kemur til greina við út-
hlutun, m.a. í verkamanna-
bústaði. Reyndar munu þegar
vera farin að sjást þessa veruleg
merki. En menn verða alltaf að
halda vöku sinni. Um þessar
mundir er verið að ganga frá
íjölda verkamannabústaða í svo
nefndu Artúnsholti. Aætlað var
að þar yrðu 80 íbúðir á vegum
Verkamannabústaða, en nú hef-
ur verið ákveðið að fjölga þeim í
126. Tvennar mjög gildar ástæð-
ur eru færðar fyrir þessari hækk-
un, þ.e. brýn þörf á sem flestum
bústöðum og sú hagkvæmni sem
sögð er fylgja byggingu stórra
eininga. Þessar röksemdir leiða
svo til þess að hlutfall þessarar til-
teknu tegundar húsnæðis verður
töluvert hærra í þessu hverfí en í
flestum öðrum nýjum hverfum,
en það er einmitt það sem okkur
ber að varast eins og rakið var hér
fyrir ofan. I Artúnshverft verða
samtals byggðar 450 íbúðir og
verða því verkamannabústaðir 28
prósent af þeim. I Arbæjar-
hverfinu, hinum megin við
Höfðabakkann er hins vegar eng-
inn verkamannabústaður. Og í
næsta hverfi sem rís á eftir Art-
únshverfinu er eins líklegt að
verði enginn verkamannabústað-
ur heldur.
16