Ský - 01.06.2002, Side 45

Halldór Kiljan Laxness við píanóið á heimili sínu á Fálkagötu.
voru sagðar sögur og það var þjóðaríþrótt að
herma eftir honum. Sem var reyndar ekki
erfitt því hann talaði vissulega öðruvísi en
allir aðrir menn, saup einhvern veginn hvelj-
ur, gapti kannski lengi áður en nokkurt orð
kom og talaði stundum með umtalsverðum
erfiðismunum - eins og hann væri að fæða
hvert orð.
Hann talaði öðruvísi en aðrir menn, gekk
ööruvísi, klæddi sig öðruvísi. Það var öðru-
vísi hvernig hann ýtti fram opnum lófa til
áherslu orðum sínum, hvernig hann brosti
mjög kurteislega þegar hann var sem þótta-
fyllstur. Allt var þetta til vitnis um framsetn-
ingu og tjáningu á fullmótuðu sjálfi. Hann
skrifaði meira að segja aðra stafsetningu en
aðrir menn þannig að allt sem hann skrifaði
var auðþekkt á stundinni og algjörlega hans.
Hann skrifaði Ijóðrænan og töfrandi stíl sem
heillaði fólk gersamlega, dró það svo að
segja á tálar, og hann náði slíku valdi á sál-
um lesenda sinna að honum tókst að láta
fráleitustu staðhæfingar hljóma sem sjálf-
sagða hluti.
Afa mínum í móðurætt var ekkert um Hall-
dór Kiljan Laxness gefið og þegar Halldór
fékk bókmenntaverðlaun Nóbels áriö 1955
fagnaði afi minn því ekki heldur orti hann
vísu á móti Halldóri og Nóbelsnefndinni og
lúsinni sem hann taldi höfundarverk Hall-
dórs Laxness einkum fjalla um. Móðir mín
hefur aldrei viljað kenna mér vísuna. Henni
leiddist þessi andúð afa míns á „Kiljani"
eins og hann var alltaf kallaður í þá daga,
enda var þetta eftirlætishöfundur hennar.
Hún hafði á sínum tíma reynt að gefa föður
sínum eina af allra ástsælustu skáldsögum
meistarans, íslandsklukkuna, sem sætti
marga við skáldið - gamli maðurinn skilaði
bókinni ólesinni.
Hann var einn þeirra íslendinga sem voru
ekki lesendur Halldórs Laxness. Ástæðumar
gátu verið ýmsar fyrir því að fólk kunni ekki
að meta Halldór. Sumum fannst hann spjátr-
ungslegur og þótti með ólíkindum að þurfa
að sitja undir eilífum aðfinnslum hans varð-
andi klæðaburð, drykkjusiði, húsagerð og al-
mennt vanhæfi og skort á siðmenningu á öll-
um sviðum. Öðrum líkuðu ekki sósíalískar
skoðanir hans og loks voru þeir til sem voru
einfaldlega lítið gefnir fyrir bókmenntir.
Þessi hópur var hávær meirihluti í fyrstu
en breyttist smám saman f þöglan minni-
hluta og hvarf svo nánast því að Halldór
öðlaðist þann sess með þjóðinni að öllum
fannst hann tala til sín. Nema kannski örfá-
um einstaklingum. Eins og til dæmis afa.
Afi minn var góður bókmenntamaður sem
las íslendingasögurnar á hverju ári og kunni
allan Jónas Hallgrímsson utan að. Hann var
líka staðfastur og sérvitur og íhaldssamur.
En málið snerist samt ekki um það. Það
snerist heldur ekki um persónu Halldórs Lax-
ness, enda veit ég ekki til þess að þeir hafi
nokkru sinni hist. Hvers vegna gat þá afi
minn ekki einu sinni samglaðst Halldóri og
mestallri þjóðinni yfir Nóbelsverðlaunum?
Það var út af Sjálfstæðu fólki. Afi minn var
alinn upp í grennd við það umhverfi sem
almennt var talið að Halldór hefði haft sem
fyrirmynd þegar hann skrifaði Sjálfstætt fólk
og hann sá ekki nokkra ástæðu til að fyrir-
gefa Halldóri þau skrif.
Nú á tímum sjáum við alla hugsanlega mann-
lega fólsku og eymd oftar en við kærum okk-
ur um og yfirleitt er hún matreidd ofan í okk-
ur með glotti á vör sem segir: sniðugt hvað
lífið er viðurstyggilegt. Og þegar við horfum
á innyflum misþyrmt í bfómyndum og búum
við eilíft áreiti þar sem reynt er með æ meiri
erfiðismunum að ganga fram af okkur - þá er
kannski erfitt að gera sér í hugarlund að
Sjálfstætt fólk var geysilega miskunnarlaus
bók sem gekk - og gengur raunar enn -
nærri öllum sem lesa hana. Hún er um patrí-
42 SKÝ BOÐBERI NÚTÍMANS
arkann Bjart í Sumarhúsum, harðstjóra,
mini-Stalín. Bjartur er fjölskyldufaðir sem
kúgar fjölskyldu sína vegna þess að hann
neitar að horfast í augu við að sjálfur er hann
smælingi, valdalaus kotbóndi. Þetta er með
öðrum orðum bók um altækar aðstæður,
klassísk stúdía á valdi og er að gerast út um
allt - gæti þess vegna verið um kúrdískan
leigubílstjóra f Svfþjóð.
Bjartur í Sumarhúsum drepur allt í kring-
um sig, fer illa með fólk sem okkur er farió
að þykja vænt um, en það sem kannski er
undarlegra: allt í einu er okkur líka farið að
þykja vænt um hann. Það er vegna þess að
hann er stórkostlegur. Hann er yfirgengileg-
ur, hvort heldur það er í ást sinni og grimmd,
nísku og örlæti, hetjulegri baráttu sinni við
óvættir náttúrunnar eða hetjulegri sorg eftir
konurnar sem hann hefur drepið eða hrakið
frá sér. Það sem knýr hann áfram er að hann
hefur hugsjón. Og sú hugsjón snýst um full-
komið vald yfir aðstæðum sínum, fullkomið
sjálfstæði, algjört frelsi.
Gleymum því ekki að bókin er skrifuö á
meöan íslendingar stóðu í baráttu við að öðl-
ast sjálfstæði frá Dönum og er enn í fullu
gildi nú á okkar dögum í umræðunni um fs-
land og ESB þegar reynt er að setja á vogar-
skálarnar lífskjör annars vegar og óljósa
hugmynd um algjört „sjálfstæði" eða „full-
veldi" hins vegar.
Kannski las afi minn aldrei Sjálfstætt
fólk - en hann vissi um hvað hún snerist. Og
sennilega fannst honum sem Halldór væri
þarna að lýsa góðu og góðs maklegu sveita-
fólki sem skítugu, fávísu og fáránlegu, væri
að niðurlægja gott fólk að ósekju. Umfram
allt: miskunnarleysi bókarinnar felst í því að
þar er líf fólksins svift merkingu, gervöllu
stríði þessa fólks lýst sem einhverjum stór-
kostlegum og harmsögulegum misskilningi.
f verkinu er gerð svo miskunnarlaus atlaga
að grundvallarhugmynd íslendingsins um
sjálfan sig og stað sinn í tilverunni aó bein-
línis er ráðist inn í kvikuna á lesandanum.
Og samt hef ég á tilfinningunni að það hafi
ekki verið neitt af þessu sem olli andúð afa
míns og margra annarra af hans kynslóð á
rithætti Halldórs Laxness. Ég held að það
hafi verið ákveðinn grundvallareiginleiki í stíl
Halldórs, sem hann innleiddi - fann nánast
upp hér á íslandi - og gætti alla tíð ríkulega
í skrifum hans, en kannski alveg sérstak-
lega í Sjálfstæðu fólki, Heimsljósi og Gerplu,
en líka í íslandsklukkunni og jafnvel Brekku-
kotsannál, og það er nokkurs konar hálfkær-
ingur, íronía. Þá tekur sögumaöur sér stöðu
innan í hugskoti aðalpersónunnar og rekur
söguna áfram með tungutaki og hugsunar-
hætti hennar, og út frá sjónarhorni hennar,
en smám saman sér lesandi bæði af atburða-
rásinni og viðbrögðum annarra persóna hve
viðburðir eru á skjön við þessa upplifun og
að þessi persóna hefur aðeins takmarkaða
yfirsýn yfir Iff sitt og að sú upplifun og yfirsýn
takmarkast af orðræðu hennar um sjálfa sig,
hvernig hún upplifir sig í bókmenntalegu
samhengi. Viðkomandi persóna blekkir
sjálfa sig en verður samt ekki fullkominn fá-
bjáni í vitund okkar sem lesum vegna þess
að hún blekkir sig með glæsilegu tungutaki
eða heillandi hugmyndum eða fyndni - og vió
finnum til með henni. Samlíðanin með per-
sónunum er megineinkenni Halldórs. Senni-
lega hefur afi minn ekki skynjað það heldur
einungis tvístringinn milli hugsjóna og veru-
leika og fundist þetta grátt gaman á kostn-
að fákæns og fátæks fólks. Sjálfur hafði
hann leitað burt frá því, brotist til mennta úr
sárri fátækt, komist burt og lært að leggja
rafmagn til að geta síðan lýst upp líf þessa
fólks. Og var þannig alveg jafnmikill hug-
sjónamaður og Halldór Laxness, jafnmikill
boðberi nútímans á íslandi.
En þaó var Halldór sem skilgreindi þann
nútíma, Halldór sem sigraði hina mennta-
mennina í slagnum um það hver fengi að
móta hina nýju oróræðu tuttugustu aldarinn-
ar. Með öðrum oróum: enginn íslenskur höf-
undur kortlagði íslenskt samfélag, íslenska
vitund, íslenskt hlutskipti eins og Halldór
Laxness gerði. Hann var höfundur tuttug-
ustu aldarinnar á fslandi - í öllum skilningi.
Hann var nokkurn veginn jafngamall öldinni
og hefði orðið hundrað ára á þessu ári, hefði
hann lifað, fæddur árið 1902 og lést árið
1998. Hann hafði það af að ná að verða
nokkurn veginn allt í hugmyndalegum og fag-
urfræðilegum efnum sem þessi undursam-
lega öld gat boðið mönnum upp á að verða -
nema kannski hippi og að sjálfsögðu aldrei
fasisti. Hann var katólikki, frjálshyggjumað-
ur, súrrealisti, kommúnisti, friðarsinni, þjóð-
ernissinni, náttúruverndarsinni og endaði
sem andstæðingur allra hugmyndakerfa.
Hann virðist samt hafa fundið einhvern
kjarna í Fjallræðunni og bókinni Tao te king
eftir Lao Tse sem hann taldi sig líka hafa
komist í tæri við hjá fábrotnu alþýðufólki ís-
lenskrar sveitamenningar. Og samt baröist
hann með oddi og egg fyrir því að stjórn-
málamenn hættu að reyna að halda lífi í
þessari deyjandi menningu og leyfðu nútím-
anum og tuttugustu öldinni að hafa sinn
gang. Hann hyllti meinlætamenn katólsk-
unnar og söguhetjur hans linntu flestar ekki
látum fyrr en þær höfðu losað sig við allar
jarðneskar eigur sínar - og samt barðist
hann hatrammlega gegn fátæktinni sem
BOÐBERI NÚTÍMANS SKÝ 43