Íslenska leiðin - 01.10.2001, Blaðsíða 43

Viðleitni Evrópuríkja
til að styrkja eigin herafla innan NATO
Björn Bjarnason
Lengi hefur verið ályktað um það á ráðherrafundum Atlantshafs-
bandalagsins [NATO], að eðlilegt sé fyrir evrópsk aðildarríki
bandalagsins að gæta sérgreindra öyggishagsmuna sinna.
Orðalag um þetta hefur þróast í ályktunum ráðherrafundanna í
áranna rás og notið stuðnings allra bandalagsþjóðanna, enda
er engin pólitísk ákvörðun tekin innan NATO nema með sam-
þykki fulltrúa allra þjóðanna.
Þótt viðurkennt sé, að evrópsk aðildarríki NATO hafi sérstakra
hagsmuna að gæta, sem skilja megi frá heildarhagsmunum
bandalagsþjóðanna, er jafnan lögð áhersla á gildi Atlantshafs-
tengslanna og nauðsyn þess að draga ekki skil í varnarmálum
milli Evrópuríkjanna annars vegar og Bandaríkjanna og
Kanada hins vegar.
Kjarninn í öryggiskerfi NATO er að tengsl séu á milli varnar-
hagsmuna Evrópuríkja þess og ríkjanna í Norður-Ameríku, ekki
síst, að tryggt sé, að andstæðingur NATO-ríkjanna átti sig á því,
að hann stendur að lokum frammi fyrir kjamorkuherafla
Bandaríkjanna. Á níunda áratugnum snérist baráttan um með-
aldrægar, bandarískar kjarnaflaugar í Evrópu um það, hvort
Sovétmönnum ætti að líðast að ógna V-Evrópuríkjum með SS-
20 kjarnaflaugunum, án þess að þessari ógn væri svarað með
samsvarandi vopnum, sem tryggðu stigmögnun innan banda-
ríska kjarnorkuvarnakerfisins.
IMý varnarstefna NATO
Eftir hrun Sovétríkjanna og brotthvarf Varsjárbandalagsins
hefur NATO endurskoðað vamarstefnu sína. Öryggi aðildarþjóð-
anna er ógnað á annan hátt en áður og hvorki er lengur talin
þörf fyrir mikinn viðbúnað við austur landamæri bandalagssvæð-
isins né varnaráætlanir, sem byggjast á því, að með skömmum
fyrirvara sé unnt að kalla út mikinn herafla til að verja þessi
landamæri. Jafnframt hefur náðst samkomulag um það innan
NATO, að til að tryggja öryggi bandalagsríkjanna sé nauðsynlegt
að líta út fyrir landamæri þeirra og grípa þar til aðgerða í nafni
bandalagsins í því skyni að stilla til friðar eða koma í veg fyrir, að
strið verði. Eru aðgerðir í nafni NATO í Júgóslavíu fyrrverandi til
marks um, hvemig staðið hefur verið að því að framkvæma
þessa nýju stefnu.
Þegar á reyndi í Júgóslavíu fyrrverandi og beita átti herafla í
nafni NATO, kom í Ijós, að það voru aðeins Bandaríkjamenn,
sem höfðu verulega burði til að láta að sér kveða með herafla
sínum. Er óhætt að segja, að margir hafi vaknað upp við vondan
draum, þegar í Ijós kom, að það átti ekki síður við undir lok 20.
aldarinnar en í heimsstyrjöldunum fyrri og síðari, að Evrópuþjóð-
itnar höfðu ekki afl til að binda enda á átök í álfu sinni án hjálp-
ar frá Bandaríkjunum. Hvatti þetta mjög til þess, að talsmenn
þess, að evrópsk NATO-ríki gættu sérgreindra öryggishags-
muna sinna, tóku að ræða leiðirtil að sinna þessari hagsmuna-
gæslu með sérstökum evrópskum herafla.
Á tímum kalda stríðsins völdu Frakkar sér sérstöðu innan
NATO með því að standa utan við hið sameiginlega varnarkerfi.
Mótaðist þessi afstaða af hugmyndafræði Charles de Gaulles
Frakklandsforseta, sem vildi ekki, að Bandaríkjamenn hefðu
tögl og hagldir í evrópskum öryggismálum. Oft myndaðist nokk-
ur spenna, að minnsta kosti í fjölmiðlum, vegna þess að menn
töldu, að á hinum eða þessum leiðtoga- eða ráðherrafundi NATO
mundi loksins koma í Ijós, að óbrúanleg gjá hefði myndast milli
Evrópuþjóða annars vegar og Bandaríkjamanna hins vegar.
Slíkar hrakspár gengu aldrei eftir. Bandaríkjamenn hvöttu til
þess, að Evrópuþjóðirnar treystu eigin varnir, því að slíkt myndi
stuðla að æskilegri verkaskiptingu innan NATO og draga úr
þörfinni fyrir bandarískan herafla í Evrópu. Innan NATO hafa
ávallt verið Evrópuþjóðir, sem hafa ekki mátt heyra á það
minnst, að gildi Atlantshafstengslanna við Bandaríkin sé dregið
í efa. Á þetta ekki sístvið um Þortúgali, Hollendinga, Dani, Norð-
menn og fslendinga auk Breta.
VES vaknar og hverfur
Eftir lyktir kalda stríðsins var nýju lífi blásið í Vestur-Evrópusam-
bandið [VES], en það hafði sofið einskonar Þyrnirósarsvefni, þótt
ávallt hafi verið nokkur pólitísk starfsemi á þess vegum meðal
annars með þingmannasamtökum. Var litið á VES sem æski-
legan vettvang fyrir evrópsk NATO-ríki til að ráða ráðum sínum.
í því skyni að styrkja VES í sessi var ákveðið að bjóða evrópskum
NATO-ríkjum utan ESB aukaaðild að VES og tók íslenska ríkis-
stjórnin því boði árið 1992. Voru all harðar deilur um málið á al-
þingi, þegar aukaaðildin var samþykkt.
Leiðtogar ESB-ríkjanna ákváðu í Maastricht árið 1991, að VES
skyldi verða vettvangur ESB til að sinna verkefnum í varnar- og
öryggismálum. í samræmi við niðurstöðuna í Maastricht var
tekið til við að skilgreina verkefni, sem skyldu falla undir VES og
var það gert með svonefndri Þetersberg-yfirlýsingu VES frá
1992. Þar er lögð áhersla á björgunaraðgerðir í þágu almennra
borgara, friðargæslu og hlut bardagasveita á hættutímum
[crisis management] og til að koma á friði.
Ég sat nokkra evrópska þingmannafundi á fyrri hluta tíunda
áratugarins, þegar rætt var um þróun VES og tengslin við
Bandaríkin í öryggismálum. Minnist ég þess vel, hve mikla
áherslu breskir þingmenn lögðu á það, að ekkert mætti gera,
sem minnkaði hlut Bandaríkjanna við gæslu evrópskra öryggis-
hagsmuna. Þótti mér það því marka þáttaskil á leió ESB-ríkjanna
til að koma á fót eigin herafla, að Jacques Chirac Frakklands-
forseti og Tony Blair, forsætisráðherra Bretlands, rituðu í St.
Malo í Frakklandi í desember 1998 undir yfirlýsingu um, að
ríki þeirra myndu vinna saman að því að fylgja eftir samþykkt
leiðtogafundar ESB-ríkjanna í Amsterdam í júní 1997 um þró-
un sameiginlegrar evrópskrar stefnu í öryggis- og varnarmál-
Bjöm Bjarnason, menntamálaráðherra
íslenska leiðin • Viðleitni Evrópuríkja til að styrkja eigin herafla innan NATO Bls. 43