Íslenska leiðin - 01.10.2001, Qupperneq 51

r-*' ^ |r * x ' i ■ /
Sipi tQr^pniQni iriQinn
wjOil DyCCUiD! I Uí UOJU1 I
21. aldarinnar
Finnur Þór Birgisson
„Allar byggingar þarf að reisa á traustum grunni og á það
einnig við um framtíð okkar í hnattvæddum heimi.“,
Úr ræðu utanríkisráðherra um utanríkismál á Alþinqi, 29. mars
2001.
I. Framtíð íslands.
Kannski hefur aldrei verið jafn erfitt að svara spurningum um
framtíð íslands, ESB og Nató eins og einmitt núna. Þegar
þessi grein er skrifuð er aðeins liðin ein vika frá því að árásir
hryðjuverkamanna í New York og Washington skóku allan
heiminn. Þessir sorglegu atburðir eru ekki aðeins sönnun þess
að við lifum á viðsjárverðum tímum heldur knýja þeir okkur til
þess að leita svara við þeirri spurningu hver sé staða okkar
sem sjálfstæð þjóð í alþjóðasamfélaginu. Þessir atburðir snerta
okkur nefnilega ekki aðeins sem manneskjur heldur skipta þeir
miklu máli fyrir jafnt efnahags- sem öryggishagsmuni okkar.
Þegar íslendingar lýstu yfir sjálfstæði þjóðarinnar þann 17. júní
árið 1944 var það gert í skugga mestu hernaðarátaka sögunn-
ar. Með lýðveldisstofnuninni rættist sú hugsjón sjálfstæðisbar-
áttunnar að íslendingar væru eigin þjóð í eigin landi. Það er mik-
ilvægt að hafa í huga að sú ákvörðun að losa okkur við elsta tákn
hinna erlendu yfirráða, danska kónginn, var aðeins einn þáttur
í þeirri ákvörðun að stofna hér lýðveldi. Afdrifaríkasti þáttur lýð-
veldisstofnunarinnar var sá að íslendingar tóku upp sjálfstæða
utanríkisstefnu.
Það má með nokkrum rökum halda því fram að sjálfstæóishug-
sjónin hafi öðrum fremur mótað afstöðu okkartil utanríkismála.
Sjálfstæðishugsjón 19. aldar má í sem fæstum orðum skil-
greina sem þá hugmynd að íslenska þjóðin ætti að fá að ráða sér
sjálf og lúta ekki erlendu yfirvaldi. Eftir lýðveldisstofnunina hafa
íslendingar almennt verið fremur varfæmir þegar kemur að
þátttöku í erlendu samstarfi, sérstaklega þegar slíkt samstarf
hefur í för með sér víðtækar skuldbindingar af hálfu þjóðarinnar
eða takmörkun á fullveldi landsins. Iðulega hefur verið gripið til
orðtaks og orðfæris sjálfstæðisbaráttunnar í deilum um utan-
ríkismál hér á landi. Þannig hafa þeir sem hafa viljað náið sam-
starf við aðrar þjóóir oftar en ekki verið sakaðir um þýlyndi gagn-
vart erlendum valdsherrum.
Það má því segja að hinn hugmyndafræðilegi grunnur íslenskr-
ar utanríkisstefnu hafi verið sjálf sjálfstæðishugsjónin. Það er
hins vegar mikilvægt að gera sér grein fyrir að sjálfstæði þjóða
verður alltaf þeim takmörkunum háð sem leiða af alþjóðakerfinu.
Þannig erum við íslendingar sjálfstæð og fullvalda þjóð í dag
fyrst og fremst vegna þess að fullveldi ríkja nýtur almennrar
viðurkenningar. Sjálfstæðishugsjón okkar íslendinga var hluti
af þjóðfrelsishugmyndum 19. aldar og má finna margar hlið-
stæður hennar, t.d. í Risorgimento hreyfingunni á Ítalíu. Hug-
myndin um þjóðríkið er afkvæmi þessara hugmyndastrauma og
hvað sem má annars um þjóðríkið segja þá hefur það reynst líf-
seigt. Enn í dag eru fullvalda ríki undirstaða alþjóðakerfisins.
En tímarnir hafa breyst. Heimsmynd kalda stríðsins leið undir
lok með falli Berlínarmúrsins. í dag er tískuorðið hnattvæðing.
Það er vissulega fremur óljóst hugtak en er engu að síður það
besta sem við höfum til að lýsa þeirri þróun sem átt hefur sér
stað á undanförnum árum og einkennist af sífellt auknum við-
skiptum þvert á öll landamæri, frjálsu flæði upplýsinga um
heim allan og aukinni menningarlegri einsleitni. Samstarf ríkja
verður sífellt nánara og vald alþjóðastofna eykst. Andspænis
þessari þróun standa allar þjóðir heims.
Vió eigum hins vegar val um það, hvernig við viljum bregðast við
hnattvæðingunni. Þannig eru vísbendingar um að atburðirnir í
New York og Washington hafi öðrum þræði verið atlaga að
efnahagskerfi hnattvæðingarinnar. Qg hafi einhver haldið að
íbúar hins vestræna heims séu á eitt sáttir við hnattvæðinguna
nægir að telja glerbrotin í Gautaborg eftir síðasta leiðtogafund
ESB til þess að afsanna þá hugmynd.
Raunar höfum við íslendingar verið nokkuð tvístígandi í afstöðu
okkar gagnvart hnattvæðingunni. Á meðan við höfum af mikilli
lyst gætt okkur á sumum ávöxtum hnattvæðingarinnar höfum
við fúlsað við öðrum, jafnvel talið þá forboðna. Enn í dag erum við
hikandi þegar kemur að því að axla ábyrgð og takast á hendur
skuldbindingar í alþjóðlegu samstarfi. í upphafi greinarinnar
vitnaði ég tii þeirra orða Halldórs Ásgrímssonar, utanríkisráð-
herra og formanns Framsóknarflokksins, að allar byggingar
þyrfti að reisa á traustum grunni og að það ætti einnig við um
framtíð okkar í hnattvæddum heimi. Það er hverju orði sann-
ara. Eins og vikið var að hér að framan hefur sjálfstæðishug-
sjónin verið fram til þessa hinn hugmyndafræðilegi grunnur að
utanríkisstefnu þjóðarinnar. í dag þurfum við að spyrja okkur,
hversu traustur er sá grunnur á öld hnattvæðingar?
Á 19. öld var draumurinn sá að íslendingar stæðu jafnfætis öðr-
um þjóðum og réðu sínum eigin málum sjálfir. í dag er hins veg-
ar Ijóst að ákvarðanir sem eru teknar af alþjóðastofnunum
munu hafa gríðarleg áhrif á framtíðarhagsmuni okkar. Þessi
staðreynd er samt ekki ástæða til þess að varpa sjálfstæðishug-
sjóninni fyrir róða. Við verðum hins vegar að gera okkur grein
fyrir því að ef við ætlum að standa jafnfætis gagnvart öðrum þjóð-
um verðum við að vera tilbúin til þess að hlíta sömu leikreglum
og aðrar þjóðir. Við verðum einfaldlega að átta okkur á því að leik-
reglur alþjóðasamfélagsins hafa breyst. f dag hefur fullveldið
ekki sömu merkingu og það hafði áður. Ef við ætlum að ríghalda
í gamlar hugmyndir um sjálfstæði þjóðarinnar þá erum við um
leió búin að mála okkur út í horn í samfélagi þjóðanna og dæma
okkur til áhrifaleysis á eigin framtíð. Þá hefur sjálfstæðishug-
sjónin snúist upp í andhverfu sína.
Á tímum þegar ríki hafa kosið að taka ákvarðanir um framtíð
Finnur Þór Birgisson, í stjórn ungra fram-
sóknarmanna og ritstjóri Maddömunnar
Islenska leiðin • Sjálfstæðishugsjón 21. aldarinnar Bls. 51