Heima er bezt - 01.07.2006, Síða 4

Agætu lesendur.
Margt er það í heimi daglegs lífs í dag sem við tökum
sem gefínn hlut, og veitum því varla athygli að sé eitthvað
sérstakt lengur eða hugsum út í að að baki þess liggi kannski
mikil þróunarvinna og hugsun. Eitt af þessum atriðum er
rafmagnið, sem við njótum sem eins aðalþáttar þess er við
teljum til nútímaþæginda. Það er helst þegar rafmagnið fer
skyndilega af, sem heyrir reyndar frekar til undantekninga
orðið, að við vöknum til vitundar um hversu mikilvægt það
er í athöfnum okkar nú til dags.
Eg minnist þess að fyrir um það bil þrjátíu til fjörtíu
árum síðan, og kannski tæplega svo löngu síðan, þá var það
nánast regla að rafmagnið færi af víða á landsbyggðinni
a.m.k., þegar klukkan fór að nálgast 6 á aðfangadag jóla.
Þá var rafkerfíð ekki orðið það stöndugt að það réði við
það mikla notkunarálag sem fylgdi undirbúningi máltíðar
aðfangadagskvöldsins, þegar flestöll heimili landsins kveiktu
samtímis á eldavélum sínum og öðrum rafmagnstækjum og
hófu að sjóða hangikjöt og annan viðurgjöming tengdri þeirri
hátíð. Þetta var straumrof sem flestar húsmæður reiknuðu
hreinlega með, og þær sem forsjálastar vom reyndu stundum að
vera búnar að elda áður en mesti álagstíminn fór í hönd.
A þessum tíma minnist ég þess ekki að fólk hafí almennt
gert sér verulega rellu út af þessu, stundum var þetta bara hluti
af stemmingunni, og órækt merki þess að fólk væri komið í
hátíðarskap og á fullu að undirbúa gleði jólanna. Einnig var
það þó nokkuð algengt að rafmagn færi af á vetmm, ýmissa
hluta vegna, og þá ekki síst af veðra völdum. En lengi vel
á upphafstíma rafvæðingar á íslandi átti fólk gömlu tækin
sín til vara, ef þau nýju brygðust. T.d. vissi ég nokkur dæmi
um það að fólk geymdi gaseldavélamar sínar, og jafnvel
kolavélamar, svo hægt væri að grípa til þeirra ef rafveitan
brygðist, og svo mun hafa verið um fleiri tæki.
í Kanada árið 1998, kom svo mikið ísingarveður að allir
rafmagnsstaurar og möstur á stóm svæði hmndu niður,
þannig að rafmagnslaust varð í margar vikur. Lagðist þá
flest starfsemi þjóðfélagsins niður og mikil vandræði hlutust
af. Svo mikilvægt er rafmagnið orðið. Ef slíkt veður hefði
orðið um 200 ámm fyrr á þeim slóðum, sem sjálfsagt hefur
komið fyrir, þá hefði það nánast engin áhrif haft á samfélagið,
þar sem rafmagn og tilheyrandi mannvirki vom ekki til, og
fátt sem veðurfar gat eyðilagt af áhöldum mannsins, ólíkt
því sem er í dag.
En þetta tekur sínum breytingum og þróun eins og flest
annað í okkar heimi, og í dag ganga nánast öll okkar tæki
og áhöld fyrir rafmagni, svo að ef straumurinn rofnar þá
emm við nánast handalaus, ef svo má segja. Og eftir að
tölvumar urðu alls ráðandi í störfum fólks og ýttu út af borðinu
flestöllum pappírsgögnum og bókum, má nærri geta hvort
ekki er mikið í húfí ef þær verða rafmagnslausar á versta tíma.
Fyrir skömmu var t.d. frá því í fréttum að talsvert ijárhagstjón
hefði orðið hjá ferðaþjónustufyrirtæki úti á landi, vegna þess
að rafmagnið var tekið af veitunni, ekki í einn klukkutíma
eða tvo, heldur nokkra daga, sem má reyndar heita fáheyrt
á þessum síðustu og helstu rafvæðingartímum.
Og á flestum skrifstofum í dag fer nánast öll starfsemi fram
í gegnum tölvur og ef þær verða skyndilega rafmagnslausar
þá einfaldlega er viðkomandi fyrirtæki lamað. Ekki hægt
að ná í þær upplýsingar sem þarf hverju sinni eða skrá
nýjar, o.s.frv.
Ekki er víst að frumkvöðlum þess að mannkyn fór að
nýta sér rafmagnið hafí órað fyrir þessu gífurlega notagildi
þess, þó erþað aldrei að vita. Mönnum hefur sjálfsagt verið
ljóst frá örófi alda að náttúran byggi yfír einhverju fyrirbæri
sem síðar hlaut heitið rafmagn, og þá kannski einna helst í
gagnum segulsvið þess eða eiginleika stöðurafmagnsins, og
náttúrulega seguljámsteina, sem virkuðu sem segull. Menn
höfðu einnig orðið þess varir að ef raf eða trjákvoða var
strokin, þá dró hún að sér léttar smáagnir, með einhverjum
ósýnilegum krafti. Sagt er að svo langt aftur sem um 1600,
hafi komið út rit á latínu eftir mann að nafni William Gilbert,
er hét einhverju áþekku nafni og „Á seglinum", en þar var
fjallað um rannsóknir hans og uppgötvanir varðandi segulafl,
og má segja að þar hafi komið einn fyrsti vísir að þessari nýju
uppgötvun, rafmagninu. Fleiri fylgdu síðan í kjölfarið og í
kringum árið 1745 var svokölluð „Leyden-krukka“ fundin
upp, nánast samtímis í Hollandi og Þýskalandi, en í henni
náðu menn að geyma þessa dularfullu orku, sem rafmagnið
var þá í hugum flestra sem til hennar þekktu.
Sögu Benjamíns Franklin þekkja sjálfsagt flestir, en hann
gerði m.a. hina frægu tilraun með flugdreka sem hann setti
á loft í þrumuveðri, og komst að því að rafmagn og eldingar
em einn og sami hluturinn. Það hefur reyndar stundum verið
sagt að hann hafí verið stálheppinn að komast lífs frá þeirri
tilraun, því tæplega hefur hann gert sér fulla grein fyrir því
afli sem í eldingunni bjó. En tilraun hans leiddi til smíði
Framhald á bls 328
292 Heimaerbezt