Upp í vindinn - 01.05.1998, Síða 17

Fagleg sjónarmið í umhverfismati
lífríki og náttúrufari séu gerðar. Sú
aðferð að líkja eftir erlendum meng-
unarstöðlum með örlítið “betri” gildum
er alþekkt en nægir ekki, árangur henn-
ar má sjá um alla Austurevrópu í því
ástandi umhverfismála sem þar ríkir.
Árvekni almennings og almennt
tjáningarfrelsi kemur væntanlega í veg
fyrir að eins illa fari hér á landi og þar,
en hættan á einstökum um-
hverfisslysum, sem fyrst og fremst má
rekja til þekkingarskorts er samt fyrir
hendi. Gott dæmi um slíkt um-
hverfisslys er hvernig fór fyrir Þing-
vallaurriðanum þegar Sogið var virkjað
og lýst er í ágætri bók eftir Ossur
Skarphéðinsson. Sú frásögn ætti að vera
mönnum umhugsunarefni um hvort
hliðstætt umhverfisslys geti ekki orðið
nú, þrátt fyrir allt.
2.2 Urskurðir án meðdómsmanna
Nauðsynlegt er að kalla eftir álitsgerð-
um fagmanna vegna mats á umhverfis-
áhrifum og sú nauðsyn er viðurkennd
bæði í lögum og verklagsreglum
yfirvalda á þessu sviði, sem eru
Skipulagsstofnun og Umhverfisráðu-
neyti. Enn nauðsynlegra verður þó að
teljast, að hafa sérfróða aðila með í ráð-
um þegar rökstuddir úrskurðir eru upp
kveðnir.
Fyrirmyndina má sækja til dómstól-
anna og þess meðdómsmannakerfis sem
þar er viðhaft, en þá eru fagmenn með í
ráðum bæði á rannsóknarstigi (dóm-
kvaddir matsmenn) og dómstigi (með-
dómarar). Slík venja mundi gefa upp-
kveðnum úrskurðum aukinn faglegan
styrk, minnka hættuna á gagnstæðum
úrskurðum milli Umhverfisráðuneytis
og Skipulagsstofnun, sem greinilega er
of mikil í núverandi kerfi og veita
pólitískum úrskurðaraðilum nauðsyn-
legt aðhald.
2.3 Undanlátssemi við þrýstihópa
Afskipti þrýstihópa af mati á um-
hverfísáhrifum eru oft mjög mikil.
Þeesi afskipti eru flest með líkum hætti
og lxkum vinnubrögðum beitt. Oftast
er um að ræða hópa sem sem eru and-
snúnir þeirri landnotkun sem hrint
hefur matinu af stað og skírskota í því
sambandi til einhvers hefðbundins en
annars óskilgreinds réttar. Venjulega
eiga þessir aðilar ekki aðild að
viðkomandi máli en finna sér leið í
krafti ákvæða um þátttöku almennings.
Búið er að mynda marga og sterka
þrýstihópa sem starfa undir þessu
yfirskyni. Sumir þessara hópa eru
alþjóðlegir, örfáir þeirra eru öfgasinn-
aðir og sumir svo mjög að þeir beita
hermdarverkum.
Aðferð þessara hópa er yfirleitt sú að
gera faglegar niðurstöður vísindamanna
tortryggilegar og reyna með því að ná
fólki á sitt band gegn “sérfræðingaveld-
inu” svokallaða. Markmiðið er venju-
lega að banna notkun lands eða auð-
linda, en sú andstaða sem þar birtist
getur grundvallast á ýmsu, t. d. á eigin-
hagsmunum, pólitískum hugsjónum
eða hefðbundinni íhaldssemi og stund-
um blandast þetta saman í svo ríkum
mæli að erfitt er að greina á milli þess-
ara þátta. Þessi blanda hagsmuna, hug-
sjóna og ótta við allar breytingar er
ævafornt fyrirbrigði, Vilmundur Gylfa-
son sýndi fram á það í ritgerð að breski
Ihaldsflokkurinn á rætur að rekja til
slíkrar náttúruverndarstefnu sem kom
upp í iðnbyltingunni á nítjándu öld og
var þess vegna valið það nafn sem hann
hefur enn þann dag í dag (Conserative
Party, leitt af enska orðinu conserve =
varðveita).
Vöntun á grunnrannsóknum og við-
miðunargildum gerir nánast vonlaust
að ná sameiginlegri niðurstöðu með
slíkum hópum. Svigrúmið til að tor-
tryggja allar niðurstöður og txrskurði er
einfaldlega of mikið.
2.4 Fjölmiðlahræðsla
Sú mynd sem að fjölmiðlum lýtur er ná-
kvæmlega sú sem á undan er lýst.
Vegna vöntunar á grunnrannsóknum og
viðmiðunargilclum er oftast mjög erfitt
að gefa fjölmiðlum skýr svör. Af þessum
ástæðum fara sérfræðingar og embættis-
menn oft eins og kettir í kringum
heitan graut þegar mál sem tengjast
mati á umhverfisáhrifum ber á góma og
skjóta sér undan að gefa skýr svör. Þetta
fer í taugarnar á dugmiklu fjölmiðla-
fólki, sem áttar sig ekki á því, að í um-
hverfismálum er ástæðan fyrir undan-
skotunum sú, að nauðsynleg þekking er
einfaldlega ekki fyrir hendi og nauð-
synleg stefna þar af leiðandi ekki verið
mörkuð. Þegar engin stefna hefur verið
mörkuð um hvað má og ekki má, eða
engar upplýsingar fyrir hendi, eða hvort
tveggja, þá er einfaldlega engin skýr
svör hægt að gefa og fréttamenn halda
eðlilega að verið sé að leyna þá
einhverju. Það er þetta ástand sem leiðir
af sér fjölmiðlahræðsluna hjá þessum
aðilum og tilhneiginguna til þess að
gefa sem minnstar upplýsingar, sem
aftur vinnur gegn fullri þáttöku al-
mennings í málum þar sem þátttöku
hans er þörf.
3. Nokkur dæmi
3.1 Hólasandur
Þegar mjög grófar tölur fyrir vatna-
búskap svæðisins eru skoðaðar kemur í
ljós að svæðið er að öllum líkindum
eyðimörk, þ.e.a.s. uppgufun er mun
meiri á vaxtartíma gróðursins en stl
úrkoma sem fellur. Nánari athuganir á
þessu atriði eru nauðsynlegar og menn
geta gleymt allri frekari þrætu um
svæðið þangað til þær hafa farið fram.
Sams konar athuganir þyrftu reyndar að
fara fram á hálendinu öllu. Hér er skýrt
dæmi um vöntun á grunnrannsóknum.
3.2 Hágöngumiðlun
Skipulagsstjóri og umhverfisráðherra
gáfu út gagnstæða úrskurði um mat á
umhverfisáhrifum. Hvorugur hafði sér-
fróða aðila með í ráðum og hvorugur úr-
skurðurinn byggir í rökstuðningi á um-
hverfisröskun eða annarri hættu fyrir
umhverfið. Álíta má að hefðu skipu-
lagsstjóri og umhverfisráðherra kvatt
sérfróða menn sem meðúrskurðaraðila
hefðu kærumál ekki orðið slík sem raun
bar vitni og gagnstæðir úrskurðir þar af
leiðandi ekki orðið.
3.3 Hvalfjörður
Hvalfjarðarmálið er gott dæmi um
hversu berskjaldað núverandi kerfi er
fyrir starfsemi þrýstihópa sem vekur
athygli fjölmiðla. Grundartangi er
iðnaðarlóð, mengunarathugun hefur
verið framkvæmd. Að sjónmengun frá-
genginni, hefur varla fundist skuggi af
mengunarhættu, en samt, rannsóknir á
uþpsöfnunaráhrifum vegna loftmeng-
unar eru ekki fyrir hendi og áhrif jarð-
vegssúrnunar á gróðurþekju óþekkt eins
...upp í vindinn
17