Mímir - 01.05.1984, Page 30

er nokkuð ónákvæmt orðalag, þar sem ákaflega
margt flokkast undir annaðhvort einhyggju eða
tvíhyggju. Að vísu er óhætt að segja að heim-
speki Steins og skipting hans á manninum í sál
og líkama, hold og anda, sé hrein tvíhyggja, eins
og hún birtist alls staðar í vestrænni menningu
og má rekja aftur til forngrikkja. Lífsviðhorf
sem hafnar þessari tvískiptingu mannsins hlýt-
ur að vera einhvers konar einhyggja. í III. kafla
var reynt að skýra í hverju þessi einhyggja væri
fólgin. Þar kom m.a. fram að hún væri óður til
sköpunarverksins, ást á lífinu. í athugun á per-
sónulýsingu Diljár kom fram að sí og æ er lögð
áhersla á að hún er „mannssál" og „manns-
barn“; hið mannlega í fari hennar á samúð
söguhöfundar. Það má því segja að einhyggja
þessi sé fyrst og fremst mannúðarstefna eða
húmanismi. f því felst að maðurinn sjálfur, til-
finningar hans og þrár, er metið meira en vits-
munalegar kenningar og heimspekikerfi. Þetta
kemur m.a. fram í Vefaranum, þegar Steinn
fréttir lát móður sinnar og ætlar til að byrja með
að láta sem honum komi það alls ekki við. Þá
segir sögumaður: „Rödd hjartans er máttugri en
heimspekin“ (bls. 255). Og það sannast á því að
Steinn kemst ekki undan tilhugsuninni um
móður sína og fer suður til Ítalíu að leita að leg-
stað hennar. En þessi setning segir líka heilmik-
ið um þær andstæður sem birtast í sögunni.
Heimspekin getur verið hvaða kenningakerfi
sem er. Rödd hjartans er það sem er hreinast og
sannast í veru mannsins. Hjartað er jafnan tákn
tilfinningalífs og innri vitundar. Eins og áður
hefur verið bent á, reyndi Diljá stundum að
„hvísla að hjarta“ Steins, þ.e. að höfða til hins
góða og sanna í veru hans. Diljá sjálf er sú sem
alltaf fylgir rödd hjartans.
Með Vefaranum mikla frá Kasmír verða
greinileg skil á höfundarferli Halldórs Laxness,
eins og hann segir sjálfur:
“Vefarinn mikli“ er ekki sorgarleikur einnar
mannssálar, heldur eru menningarskil, þar sem
tjaldið er dregið niður í „Vefaranum". Þaðan í
frá eru ekki annars úrkostir en hefja nýjan leik,
— á nýrri jörð, undirnýjum himni."
sami,bls. 199.
En í Vefaranum sést þegar móta fyrir þeirri
stefnu sem hann síðar fylgdi. Það er viðhorf til
mannlífsins, sem er sett mjög skemmtilega fram
í lokaerindi kvæðisins S.S. Montclare:
Mannabörn eru merkileg,
mikið fæðast þau smá,
en vaxa óðum og fara í ferð
og fyllast alskonar þrá;
þau verða leið á lestri i bók
en lángar aö sofa hjá.
Við fótatak þeirra fagna ég
þá finn ég hjarta mitt slá.12
Hér kemur fram sú ást á mannlífinu sem birtist
öðrum þræði í Vefaranum og hér er einnig talað
um hjarta sem slær. Sú hugmynd um manninn
og tilveru hans sem í Vefaranum berst við
kenningakerfi Steins Elliða þróast áfram í verk-
um Halldórs og nær loks fullum blóma í
Kristnihaldi undir Jökli. Jón Prímus er algjör
andstæða Steins Elliða. Jón hefur sætt sig við
„lífið, sköpunina með takmörkunum sínum,
með ófullkomleika mannsins, með endalokun-
um, dauðanum.“'3 í lok sjöundu bókar er við-
horf Steins Elliða mjög í ætt við það lífsviðhorf
sem fram kemur í Kristnihaldinu, en Steinn
nær ekki fullum sáttum við það og getur ekki
heils hugar sagt eins og Jón Prímus: „Eg tek það
gilt“.
í eftirmáia að annarri útgáfu Vefarans, 1948,
segir Halldór sjálfur að sagan fjalli um hrá-
skinnsleik milli „hins skapaða og óskap-
aða .. . ástar til sköpunarverksins annarsvegar
og haturs á því hinsvegar.“ Hann segir einnig að
niðurstaða verksins hljóti að vera þessi: „Krist-
inn dómur er og verður óvinur jarðnesks lífs og
mannlegs eðlis svo sem honum var ætlað frá
upphafi.“ Það er að mínu mati rangt að draga
þessa ályktun af Vefaranum. í fyrsta lagi er það
vafamál hvað meinlætahugsjón Steins Elliða á
mikið skylt við kristna trú. Hann talar t.d. um
12 Halldór Laxness: Kvæðakver, 1930.
I3. Vésteinn Ólason: „Ég tek það gilt“, Afmœlisrit Stein-
gríms J. Þorsteinssonar, 1971, bls. 210.
30