Mímir - 01.05.1984, Blaðsíða 33

Friörik Magnússon
EIN LÍTIL BEYGINGARENDING1
1.Inngangur
Hér er ekki ætlunin að fjalla unr nema eina
einustu endingu í öllu íslenska beygingakerfinu,
þ.e. í þgf. et. sterkra karlkynsorða. Við fyrstu
sýn kann það að virðast heldur rýrt viðfangsefni
en við nánari athugun kemur í Ijós að svo er
ekki. Þessi ending hefur nefnilega viljað vefjast
fyrir mönnum og þegar í fornmáli mun það
hafa verið nokkuð á reiki hvort sterk karlkyns-
orð enduðu á -i eða voru endingarlaus í þgf. et.
Þessi óregla er síðan orðin svo mögnuð í nú-
tímamáli að þegar Valtýr Guðmundsson (1922)
skipar sterkum karlkynsorðum í flokka, sér
hann þann kost vænstan að sýna með fjölmörg-
um dæmum hvaða orð enda alltaf á -i í þgf. et.,
hver eru alltaf endingarlaus, hver eru ýmist
endingarlaus eða enda á -i o.s.frv.
Nú er það fremur ólíklegt að menn skeyti
þgf.-endingunni -i aftan við stofn í sterkum
karlkynsorðum af algeru handahófi en öllu
líklegra að farið sé eftir einhverjum (ómeðvit-
uðum) reglum. En hvernig skyldu þær reglur
Iíta út? Því hafa menn átt í erfiðleikum með að
átta sig á: „The -i of the dat Sg is often missing
and it is very difficult to formulate exhaustive
rules for this“ (Jón Friðjónsson 1978:299). Hér
verður samt reynt að komast að því hvað valdi
því að sum sterk karlkynsorð eru endingarlaus í
1. Greinarkorn þetta á ætt sína að rekja til B.A.-ritgerðar
minnar Þágufall eintölu sterkra karlkynsorða í íslensku
og er mestallt efni þess að finna þar. Ritgerðin var skrifuð
undir handieiðslu Höskuldar Þráinssonar prófessors og
kann ég honum bestu þakkir fyrir veitta aðstoð.
þgf. et. en önnur enda á -i, þ.e. hvaða reglur séu
þarna að verki.
Niðurröðun efnisins er senr hér segir: í
öðrum kafla er rifjað upp hvernig ástandið var í
þessum málum til forna eins og það þirtist í
handbókum um fommálið. I þriðja kafla er
greint frá áðurnefndri flokkun Valtýs Guð-
mundssonar. I fjórða kafla er vikið að hefð-
bundinni beygingarflokkun og öðrum leiðum
til að lýsa beygingu orða. í fimmta kafla er
reynt að lýsa þgf. et. sterkra karlkynsorða í ís-
lensku nútímamáli á grundvelli þess sem fram
kemur í þriðja og fjórða kafla. I sjötta kafla eru
svo dregnarsaman helstu niðurstöður.
2. Þágufallið í fornmáli
Samkvæmt handbókum er hægt að skipta
sterkum karlkynsorðum fornmáls í þrjá aðal-
flokka eftir stofnviðskeytum þeirra í frumnor-
rænu þótt viðskeyti þessi hafi í flestum tilfellum
verið fallin brott í fornmáli:
a-stofnar (*armaR > armr), /-stofnar {-gastiR >
gestr) og w-stofnar (*sunuR > sonr).
Reglan mun hafa verið sú að a-stofna orð
enduðu yfirleitt á -i í þgf. et., t.d. armi, báti,
hamri, en þegar í fornmáli hefur verið eitthvað
um það að endingin félli brott: „Dat. sg. ist
nicht selten endungslos (wie bei den z'-stám-
men), z.b. Aune(e), dóm(e), eld(e), Grím(e) ...
Regen (so immer), skóg(e), smiþ(e), varg(e),
veg(e), ver(e), Þór(e) . . . Sehr selten kommt
dies in alter zeit ... bei den wörtern auf -ingr,
-ongr vor“ (Noreen 1970:251).
33