Mímir - 01.05.1984, Side 40

(12)
(15)

#hamar# #bikar# grunnform
1 +- þgf.-ending
hamar+i bikar+i
i 1 +- brottfallsregla
hamr+i bikar+i
1 1 <- þgf.-brottfall
hamri bikar yfirborðsform
í orðum eins og hamar bætist fyrst þgf.-ending-
in við stofninn en síðan verkar brottfallsreglan
vegna þess að beygingarendingin (þ.e. -/) hefst á
sérhljóði. Þá er komið að þgf.-brottfallinu sem
fellir brott þgf.-endinguna m.a. í orðum sem
enda í stofni á einföldu samhljóði en vegna þess
að nú endar stofninn ekki á einföldu samhljóði
heldur samhljóðaklasa þá verkar reglan ekki.
Hér skiptir ekki öllu máli hvort brottfallsreglan
er venjuleg hljóðkerfisregla eða ekki, aðeins að
hún verki á undan þgf.-brottfallinu. Með þess-
um hætti er hægt að gera grein fyrir 91
brottfallsorði af þeim 198 orðum sem enda í
stofni á einföldu samhljóði og missa ekki þgf.-
endinguna (eða 46,0%). Dæmi um þessi brott-
fallsorð eru:
(13) kaðall, gaffall, engill, lykill, jökull, öngull,
aftann, drottinn, Óðinn, jötunn, hamar,
aldur, hlátur, Baldur, gróður
Af þeim 107 orðum sem eftir eru í þessum
hópi orða og ekki missa þgf.-endinguna eru 9
,,/-hljóðvarpsorð“:
(14) flötur, lögur, mögur, mjöður, þráður,
ás(„goð“), spónn, sonur, dagur
Þessi orð eiga það sameiginlegt með um 30 orð-
um í dæmasafni Valtýs sem enda í stofni á
samhljóðaklasa (t.d. köttur, björn og fjörður) að
þegar beygingarending hefst á -/ veldur það
breytingum á stofnsérhljóðinu, ,,/-hljóðvarpi“:7
7. /-hljóðvarp er fyrir löngu hætt að vera virk hljóðkerfiis-
regla í íslensku en leifar þess lifa í málkerfmu og hvernig
sem best er að lýsa þessum breytingum á stofnsérhljóðum
orðanna, verða þær héreftir nefndar /-hljóðvarp.
þgf. et., þf. ft.: #flöt+i # —>./7eti
# þráð+i # -+ þrceði
nf. ft.: # flöt+ir# ->fletir
# þráð+ir# -+■ þrœðir
Það eru a.m.k. tvær leiðir til að lýsa þessu: Þau
orð sem hér um ræðir eru nokkuð lokaður hóp-
ur (tæpast bætast við hann nokkur ný orð) sem
hefur sérstæð sérhljóðavíxl í stofni. Flest orðin
eru þannig að stofnsérhljóðið er a ef -a er einnig
í endingu, t.d. flatar, e eða / ef -/ er í endingu,
t.d. fleti, annars er stofnsérhljóðið ö, XA.flötur.
Þessi víxl verður að læra sérstaklega, þau eru
ekki fyrirsegjanleg. Þegar við lærum orð eins og
flötur eða köttur merkjum við þau sérstaklega í
orðasafninu þannig að í þeim verða þessi sér-
hljóðavíxl. Á sama hátt mætti hugsa sér að þau
séu merkt sérstaklega þannig að þgf.-brottfallið
verki ekki á þau.
Sennilegra þykir mér þó að einhvers konar
hamla komi í veg fyrir að þgf.-brottfallið verki
eftir að /-hljóðvarpið hefur breytt stofnsérhljóð-
inu. Ef /-hljóðvarpið er einhvers konar sér-
hljóðasamræmi þá er ekki ósennilegt að þgf,-
brottfallið verki ekki eftir að /-hljóðvarpið hef-
ur verkað. Fyrst bætir beygingarreglan (5) þgf.-/
við stofninn og síðan verkar /-hljóðvarpið (í
þeim orðum sem þannig eru merkt í orðasafn-
inu) til að „samræma“ stofnsérhljóðið og þgf.-/.
Ef nú á að fara að fella endinguna brott þá skap-
ast ósamræmi því að stofnsérhljóðin e og /
koma ekki fyrir í þessum orðum nema -/ sé í
endingu:
(16)
# flöt+i # # kött+i # stofn + þgf.-ending
1 1 <-/-hljóðvarp
flet+i kett+i
1 1 <—þgf.-brottfall
flet+i kett+i
1 1
fleti ketti yfirborðsmynd
40
i