Helgarpósturinn - 31.10.1980, Side 9

he/garpOSturínniFósiudagur 31. október 1980
9
Samsærí þagnarínnar
Þaö segir sig væntanlega
sjálft aö manni sem haldinn er
ólæknandi löngun til aö lesa sem
flestar bækur þyki mismikiö til
þeirra koma. Ekki einasta þykir
honum þær misvel geröar held-
ur finnst honum sem sumar
bækur skipti meira máli en aör-
ar.
Hér á dögunum barst mér i
hendur ný bók sem mér sýnist
einmitt vera ein þeirra sem
skipta máli. Ekkivegna þess aö
hún flytji með sér bókemnntaleg
timamót eöa nokkuö i þá veru
heldur vegna hins aö á öllu velt-
ur hver viöbrögö manna veröa
viö henni. Þetta er bók Stefáns
Unnsteinssonar: Stattu þig
drengur. Þættir af Sævari
Ciecielski. (Iöunn 1980).
Nú er mér vél ljóst að ég legg
mannorö mitt i nokkra hættu
meö þvi aö lýsa ýmislegri aö-
dáun minni á þessu bókarkorni.
Ég veit t.a.m. að margir munu
þegar vera famir aö hugsa sem
svo: Jæja, hann heldur þá að
Sævar sé saklaus, hefur látiö
glepjast af félagsfræöingnum —
sem áreiðanlega er kommi- já
svona fer fyrir nytsömum sak-
leysingjum. — Kannski er til-
gangslaust aö reyna i upphafi
þessa máls aö staöhæfa aö
þessu er alls ekki þannig fariö.
Mér sýnist bók Stefáns litiö færa
fram sem sannfært geti einn eöa
neinn um „sannleik” f því máli
sem ógæfumaöurinn Sævar
Ciecielski átti einhvern hlut aö.
Ég býst jafnvel viö aö hin opin-
beru réttarhöld hafi komist nær
þvi aö „sanna” eitthvaö. En
mér þykir hins vegar umræöa
Stefáns um ábyrgö mikils virði.
Hvemig sem til hefur tekist
aö ala (*kur, syni og dætur
islenskra borgara, upp i guðs-
ótta og góöum siöum hefur þó
tekistaöinnræta mörgum okkar
góöa trú á þaö samfélag sem viö
höfum kringum okkar. Til dæm-
is höfum viö tekiö i arf þá hug-
mynd aö islenska samfélagiö sé
aö sönnu ekki fullkomiö fremur
en önnur mannanna verk en
engu aö siöur stefni þaö sem
sllktaöréttlæti sem jafntséfyr-
iralla. Eöa með öðrum oröum:
Hér sé meövitaö stefnt burt frá
þvi sem Orwell lýsti öllum
skáldum betur I „Dýragaröi”
sinum og oröaöi sem stefnuyfir-
lýsingu dýrafélagsins: „öll dýr
eru jöfn en sum eru jafnari en
önnur.”
Viö höfum held ég mörg hver
trúaö þvi f góöu sakleysi að allir
menn hérlendir heföu vilja til
aö leita sannleika og réttlætis,
ástunda siðfagurt mannh'f —
væru þeir ekki hindraðir til þess
af llkamlegri eöa andlegri
aðbúð og ástandi.
Meöal annars af þessum sök-
um hlýt ég aö gera mjög strang-
ar kröfur til þeirra manneskja,
þess kerfis sem fær I sinn hlut
vandasamt verkefni eins og þaö
aö leita „sannleikans” i málum
sem kölluö eru glæpamál. Vist
þykir okkur mikils vert aö grun
sé létt af saklausu fólki, mörg-
um okkarer sjálfsagt lfka i mun
aöfundnir séu sökudólgar i mál-
um. En ég vona ég tali fyrir
munn margra þegar ég segi aö
mér er ekki sama hvemig fariö
er aö þvi aö leiöa þennan sann-
leikfram. Ég get t.d. aldrei var-
iö fyrir samvisku minni né
nokkurs annars aö beitt sé
pyndingum til aö knýja fram
játningar. Og meö pyndingum á
ég m.a. viö þaö aö láta menn
búa sólarhringum saman I ein-
angrunarklefum þar sem ekki
veröur slökkt ljós.
Ég veit vel aö menn sem
halda þeir séu staddir i amrisk-
um bófahasar segja sem svo:
Þarna er viö harösvíraöa
glæpamenn aö eiga. Þaö er
skylda okkar aö vernda þegna
samfélagsins fyrir þeim. — Mig
brestur kunnáttu i heimspeki til
aö svara sem vert væri. Vil aö-
ins leyfa mér aö benda á aö þaö
er gömul siöfræði fslensk að lita
fremur á afbrotafólk sem
ógæfumenn en stjórnlaust of-
viöri. Samkvæmt þessari siö-
fræöi er t.d. óleyfileg aöferö
Þorbjarnar önguls i Grettlu.
Það er alveg sama i hvaöa
ógæfu Grettir hefur rataö: þaö
er á móti siöferöisreglum aö
beita galdri til aö fyrirkoma
honum.
Þvi miöur viröast yfirvöld
Islensk ekki hafa tileinkað sér
þessa lifsspeki forfeöra okkar.
Þaö sýnir Utskriftin Ur „harö-
ræöisréttarhöldunum” f bók
Stefáns. Er bað raunar ekki
Heimir Pálsson — Hraf n Gunnlaugsson — Jónas Jónasson — Magnea J. Matthias-
dóttir— Páll Heióar Jónsson— Steinunn Sigurðardóttir — Þráinn Bertelsson
eina ásökunin sem fram er bor-
in f þessu riti, þvi þær eru marg-
ar, og flestar eru þær þannig
vaxnar að mér sýnist þær ættu
þegar f stað að leiöa til annars
tveggja opinberra rannsóknar á
embættisstörfum eöa þá meið-
yrðamála höfðaðra af þeim ein-
staklingum sem þarna eru
bornir þungum sökum. En hvað
gerist?
Jú, f skemmstu máli viröist
gert samsæri þagnarinnar.
Ekkert heyrist. Embættismenn-
irnir, þegja, hvortheldur þaö er
sálfræöingur eöa fangavöröur,
lögmaöureöa lögregluþjónn. Og
hvar eru nú rannsóknarblaöa-
mennirnir eöa réttlætis-
postularnir sjálfskipuöu sem
jafnvel hafa komist á þing út á
kjafthátt um jafnrétti og kerfis-
kalla? Þeir þegja. Kannski þdr
séu spældir yfir endalokum
málsins? Kannski þeim sé núna
ljóst aö það sem átti aö vera
refsivöndur áheilan dómsmála-
ráöherra og allan flokk hans
reyndist bara vera limi sem
dugöi til aö meiöa vesalinga.
Þaö er mér sem þegni þessa
samfélags alvarlegt áfall ef
samsæri þagnarinnar verður
ekki rofið. Sú hugmynd sem ég
vék aö I upphafi að mér og
mörgum öörum heföi veriö
kennt aö trúa á hefur þá beöiö
alvarlegt skipbrot. Þögnin
skelfir mig.
Reyndar er margt fleira sem
bók Stefáns ætti aö vekja til um-
hugsunar og rökræöna um. T.d.
er hart aö láta liggja i þagnar-
gildi lýsingu hans á uppvaxtar-
skilyröum bama og unglinga i
Reykjavik þegar svo var komið
að „Engar deilur voru um aö
allir þyrftu aö eignast það nýj-
asta nýtt, menn greindi aöeins á
um hvar i rööinni þeir ættu aö
vera. Gamla öreigaæskan
gleymdi Æskulýöshöllinni,
húni var of upptekin viö aö flytja
úr blokk i raöhús.” (Stattu þig...
bls 88). Vitaniega ætti einmitt
úttekt Stefáns á félagsmálum
barna og unglinga aö veröa al-
varlegt umræðuefni nú þegar
heil kynslóö upphefst i formæl-
ingum yfir unglingum Hallæris-
plansins. Reyndareinmitt sama
kynslóð og lesa má um i blööum
aö efndi til stórbrotnustu götu-
óspekta sögunnar á gamlárs-
kvöld 1947 og 48.
Auövitaö hefur maður stund-
um áhyggjur af samfélagsþróun
islenskri. Auðvitað læðist oft að
manni grunur um að ekki sé allt
eins og þaðá aö vera samkvæmt
trúnni á manngæsku og góöan
vilja. Verði bók Stefáns Unn-
steinssonar þöguð I hel, hygg ég
fleirum fari sem mér: þeim
þyki grunsemdirnar nálgast
vissu, draumurinn breytast I
martröð.
Háskólakennarar
greinar þröngur, og auk þess sé
þvi þannig varið á sumum sviðum
aðrannsókna sjái mjög litið staö i
mörg ár jafnvel.
En hvemig skilgreinir Guö-
mundur Magnússon rektor rann-
sóknarskylduna?
— Viö höfum túlkaö ýmiss-
konar þjónusturannsóknir, meðal
annars fyrir Rannsóknarstofnun
Háskólans sem hluta af rann-
sóknarskyldu. Það hefur lika
verið túlkaö sem hluti af rann-
sóknarskyldunni, þegar menn
vinna að undirbúningi kennslu,
t.d. lestur bóka og tilraunir.
— Sumir hafa bent á, að eftir
suma kennara liggi litiö sem ekk-
ert annaö en kennslubækur.
Getur samning þeirra talist sem
hluti af rannsóknarskyldunni?
— Þar erum viökomnir alveg á
mörkin. Þaöaösemja kennslubók
krefst iðulega einhverra rann-
sókna, þótt þaö séu ekki algjörar
grundvallarrannsóknir, sagöi
háskólarektor.
Einn af þeim ungu háskóla-
kennurum sem Helgarpósturinn
hafði tal af sagði, aö í þeirri litlu
umræðu sem fyrirkomulag rann-
sóknarskyldunnar, sem hann hafi
orðið vitni að, séu skoöanir mjög
skiptar. Sumir álita, að hans
sögn, aö menn þurfi aö vera meö
„puttana í öllu”, sinna rann-
sóknum á sem breiðustum grund-
velli.
— En menn komast lltiö áfram
meðan þeir eru að pota hver i sinu
horni. Þaö þarf aö koma á hóp-
vinnu og samvinnu aö ákveönum
verkefnum þar sem menn örva
hver annan og leggja til þekkingu
hver á sinu sérsviöi. Þetta hefur
raunar gerst innan Háskólans.
Þaö hafa meöal annars fariö
fram rannsóknir I jaröfræöi og
jaröeölisfræöi i sambandi viö
Kröflu þar sem skapaöist alveg
sérstaklega uppörvandi and-
rúmsloft.
Beðið eftir
hugmynd
Annar háskólamaöur benti á,
aö sú tilhögun á rannsóknum i
Háskólanum, sem nú sé viöhöfö,
sé áratuga gamall arfur.
Hér áöur fyrr höföu menn
kannski tima til aöbföa eftir ein-
hverri bráösnjallri hugmynd lysti
niöurihugþeirra.Núer ekki timi
til slíks. Vinnu af þessu tagi
veröur aö vinna I samvinnu
margra vfsindamanna, sagöi
hann.
— Það sem vantar er kannski
skynsamlegra kerfi til aö örva
menn til aö rannsaka, og um þaö
á einmitt fundurinn I Félagi
háskólakennara aö fjalla, sagöi
Guömundur Magnússon rektor,
þegar viö ræddum þetta viö hann.
— Þaö þarf aö ráöa fram úr þvi
hvernig á aö verja tekjum sem
Háskólinn hefur af ýmisskonar
þjónusturannsóknum og einn
möguleikinn er að beina þeim i
einn sjóö sem þeir gætu fengiö
framlag úr sem eru virkastir.
Þaö er ekki vafi á þvi, aö
rannsóknafþátturinn hefur setiö
á hakanum hjá okkur.En það er
ekki bara viö mennina að sakast,
heldur lika aöbtinað til aö sinna
rannsóknum Þessvegna þurfum
við aö koma upp einhverskonar
afkastahvetjandi kerfi, sagöi
Guömundur Magnússon.
Fjárskortur
Þaö er einmitt fjárskortur sem
flestir bera viö þegar beöiö er um
að meta afrakstur rannsóknar-
skyldunnar.
— Það er ekki sama viö hvaða
fræði er veriö að vinna. Það er
mikill munur á þvi', hvort unniöer
á rannsóknarstofu eöa t.d. aö
sagnfræði- eða guftfræöirann1.-
sóknum. Þaöstendur öllum okkar
rannsóknum fyrir þrifum hvaö
bókasafn til guöfræöirannsókna
er ófullkomiö, og viö höfum gert
tilraun til að setja á stofn guð-
fræöistofnun, en ekki fengið eina
einustufjárveitingutilþess, sagöi
Björn Bjömsson forseti guöfræði-
deildar.
Vikingur Arnórson forseti
læknadeildar kvartaði lika yfir
þvi, aö aðstaða til rannsóknaiök-
ana i læknadeild sé erfiö og fjár-
framlög skorin við nögl.
Þettakemurheim ogsaman viö
niöurstööu starfshóps sem hefur
unniö aö Uttekt á rannsóknarmál-
um Háskólans á vegum
Rannsóknarráös rikisins. Hún er
á þá lund, aö engu hefur veriö
variö til þess aö byggja þá starf-
semi upp hvorki meö beinum
fjárframlögumné bættri aöstöðu,
aö sögn forstööumannsins, Vil-
hjálms Lúövikssonar. Þekking
sérhæfös starfsliös Háksólans
nýtistþvf ekkii' þágu rannsóknar-
stofnana atvinnuveganna.
Hvar vantar ekki pen-
inga?
— Hvar i þjóöfélaginu er ekki
peningaleysi? Ég álit, aö
skekkjan hafi legið i þvi aö taka
upp störf viö Háskólann, sem
siðan er ekki hægt aö sinna til
hlítar. Þaö er enginn vandi aö
finna ástæöu fyrir þvf aö gera eitt
og annaö, en koma siöan og
kvarta yfir þvi aö ekki séu til
peningar til þess, var svar Birgis
Thorlacius ráöuneytisstjóra i
menntamálaráöuneytinu, þegar
viö bárum þetta undir hann.
En hvað sem öliu peningaleysi
liöur er variö rúmlega hálfum
milljarð króna I ár til rann-
sóknarstarfsem i háskóla-
kennara. Menn eru raunar ekki
sammálaum þaö hvernig beri að
túlka skiptinguna á milli kennsiu
og rannsókna. Samt sem áður
hlýtur þab aö vera krafa skatt-
greiðenda aö fá upplýsingar um
þaö hvernig þessir peningar skila
sér I árangri af rannsóknarstarf-
semi.
Stopult yfirlit
Þegar háskólakennarar eru
spuröir aö þvi hvaöa eftirlit sé
með vinnu þeirra kemur I ljós, aö
það er ekkert, nema i þeim til-
fellum að menn fá afslátt af
kennsluskyldu eöa leyfi til rann-
sókna. Annars er visað i „Skrá
um ritháskólakennara” og Arbók
Háskólans.
Ritskráin á að koma Ut á fimm
ára fresti, en þeirri reglu hefur
aldrei verið fylgt. Hún var fyrst
tekin saman áriö 1940, og náöi þá
aftur til 1911. Siöan hafa komið út
skrár yfir rit háskólakennara
fram til ársins 1970. Þær eru i
tveimur bókum, og nær sú seinni
yfir árin 1966-1970, en hún var
gefin Ut áriö 1974. Arbókin kom út
reglulega á árunum 1911-1969, en
var ekki gefin út aftur fyrr en
1977. og náöi þá yfir árin 1973-
1976. Þar var tekin upp sú ný-
breytni aö birta ritaskrá kennara,
þar eö skrá um rit háskóla-
kennara haföi þá ekki komiö Ut
um árabil.
1 ritskránni 1966-1970 er getib
127 fastra kennara og starfs-
manna ýmissa stofnana
Háskólans, en þeir voru þá 156.
Ekki gekk þaö þó þrautalaust aö
þvi er Þóra Cskarsdóttir bóka-
safnsfræðingur, sem sá um útgáf-
una, segir i formála. Hún sendi út
bréf seint á árinu 1970. en i mars
árið eftir varð að senda út
itrekun. í mai 1972 var komið 101
svar, en sjö þeirra sem höfðu þá
svarað sögðust ekki hafa neitt
fram að færa. Eftir þrjá þeirra
fundust þó nokkur ritverk.
Þá segir i formálanum: ..Þau
svör, sem fengust, voru misjöfn
að gæðum. Hefur þvi aöalvinnan
við undirbúning skráarinnar
verið fólgin i þvi aö fylla upp i
fengnar upplýsingar, leita uppi
nýjar, og f þvi skyni hefur veriö
fariö yfir dagblöð, timarit, rit-
raöir og safnrit frá timabilinu
1966-1970, auk ýmissa bókfræöi-
rita....”
í ritaskránni er þó ekki
einungis getiö visindalegra
verka háskólakennara. Þar er
einnig getið um ræöur, ritdóma,
eftirmæli, afmælisgreinar
þýöingar.ritstjórn blaöa og tlma-
rita og útgáfur sem menn hafa
staðiðaö. Hjá sumum er upptaln-
ingin stutt og verkin aö því er
viröist ekki mikil aö vöxtum.
Aðrir virðast hinsvegar hafa
verið all afkastamiklir. En eins
áður hefur komiö fram er ekki
réttlátt aö dæma vfsindastörf
manna eftir þvi, — aö minnsta
kosti ekki eingöngu.
Nú er unnið aö Utgáfu ritskrár
fyrir árin 1970-1980. En hún er
ekki komin lengra á veg en þaö,
aö jafnframt vinnur Þórir Kr.
Þóröarson guðfræöiprófessor aö
samantekt Arbókar fyrir áin 1976-
1979. Þar verður sem áöur aö
finna skrá yfir ritverk manna frá
þessu timabili, en að mestu tak-
markaö viö fræöirit.
— Ég byrjaöi aö safna þessu
strax sumariö 1979. og betta hefur
gengiö vel, menn nafa sýnt
áhuga. En þetta er engin skylda
og þaö getur veriö erfitt aö hafa
upp á verkum ýmissa, sem hafa
ekki hlutina i röö og reglu hjá sér.
Þar eru kennarar I raunvisindum
bestir, þeir hafa allt sem þeir
skrifa á skrá h já sér, sagði Þórir,
þegar viö spuröum hann aö þvi
hvernig verkið gengi, og hann
bætti þvi við, að hugmyndin væri
að senda mönnum beibni um skrá
yfir rit þeirra árlega, og gefa ár-
bókina út árlega.
Vantar skipulag
Þaö má telja ljóst á þessari
samantekt, aö viða er pottur brot-
inn i rannsóknarmálum Háskóla
Islands. Rannsóknarskylda,
sem nemur 40% af vinnutima
fastra háskólakennara er aö visu
fyrst og fremst kjaraatriöí og það
leiöir af eðli háskóla, að kennarar
hafa nokkuö frjálsar hendur hvaö
varðar vinnubrögö. En hvað sem
þvf lfður er þó nokkru tii þess
kostaðað halda uppi rannsóknar-
starfsemi á þessu æösta skóla-
stigi. Sú starfsemi af þvf tagi sem
þó fer fram nýtist samt ekki sem
skyldi að margra mati, fyrst og
fremst vegna þess aö hún viröist
litiö sem ekkert skipulögö, og
einnig vegna þess að sjómvöld
fylgja ekki eftir ákvöröunum
sinum um stofnun nýrra háskóla-
deilda meö fjárframiögum til
rannsóknarstarfsemi.
Staöa Háskóla Islands viröist
vera sú, að engin stefna hefur
veriö mörkuð í þvi,hvort hann á
eingöngu að vera starfsþjálfunar-
stofnun, eöa hvort hann á einnig
aö vera mikilvægur. hlekkur I
þeirri vfsindalegu rannsóknar-
starfsemi sem fram fer í landinu.
Þá er spurningin f huga leik-
manns, hvort á aö gera stórátak
til aö efla þá starfsemi skólans,
eöa marka honum farveg sem
þjálfunarstofnun fyrir embættis-
og visindamenn, sem sinntu þá
störfum sinum annars staöar. En
i staðinn einbeitiu kennarar skól-
ans sér aö kennslunni sem jafn-
framt þýddi aö þeim mætti fækka
verulega — meöal annars
stundakennurum, sem eru 7-800
talsins.
Kannski fæst svar við þessari
spurningu á ráöstefnui Félags
háskólakennara, sem á aö fara
fram um miöjan mánuöinn.
Afmælisgrein og eftir-
mæli