Helgarpósturinn - 15.04.1981, Blaðsíða 10

10
Tvöföld spennitreyja á West End
Fjárhagskreppa
Forráðamenn leikhúsanna i
London hrópa nú á hjálp! Fjár-
hagslegt ástand leikhúsanna I
West End og raunar flestra ann-
arra leikhúsa iborginni, er nú svo
bág að slikt hefur aö sögn ekki
þekkst siðan i síðari heimsstyrj-
öld. Leikhúsin ramba flest á
barmi gjaldþrots vegna óstjórn-
legrar verðbólgu og gifurlega
aukins kostnaðar við leikhús-
Lundúnapóstur
hygliá þvi að hið opinbera fær að
jafnaði til baka frá leikhúsunum
fimmfalda þá upphæð, sem það
árlega veitir til leiklistarstarf-
semi. Ennfremur benda þeir á
það skilningsvana viðhorf og fá-
gæta smekkleysi yfirvalda að
ætla sér að skattleggja listræna
starfsemi yfirleitt. Hingað til
hafa leikhúsin aö hluta tU fjár-
magnað rcksturinn með fé frá
svokölluöum „sponsors” þ.e.
reksturinn. Opinber fjárveiting til
leiklistarstarfsemi hefur verið
skorin stórlega niður og sum-
staðar hreinlega verið lokað fyrir
alla fjárveitingu. Glæpsamleg
skattálagning hins opinbera á
alla innkomu leikhúsanna, þ.e.
15% af öllu miðaverði, kostar nú
smlði gálgans þvf yfirvöld hafa
boðaötil opinberrar aftöku. Nú er
svo komið að um þriöjungi þeirra
leikhúsa i London, sem kallast
West End leikhús, hefur verið
lokað og hjá þeim, sem enn eru
starfrækt er taliö að aöeins fjórða
hver uppfærsla skili einhverjum
hagnaði. Leikhúsin berjast þvi
fyrir lifi sinu og kref jast náöunar
I formi þess að fá niðurfellda
sköttun aðgöngumiða og aukna
fjárveitingu til starfseminnar.
Talsmenn leikhúsanna, vekja at-
ymsum fjársterkum einkaaðilum
eða fyrirtækjum, sem sjá sér hag
I stuöningi við leikhúsin en vegna
striðsyf irlýsinga hins opinbera
reynist leikhúsunum nú æ
erfiðara að fá slika aðila til liðs
við sig. Segja má að aðgerðir
yfirvalda séu að sinu leyti ósam-
kvæmar sjálfu sér, þar sem stór-
vcrsnandi staða leikhúsanna
helst í hendur við hrun I öðrum at-
vinnugreinum eins og t.d. i ferða-
mannabransanum, þar sem það
er staðreynd aö stór hluti feröa-
manna kemur fyrst og fremst til
London til að sækja leikhús. Þaö
þarf vart að taka það fram að lok-
un leikhúsanna hefur haft i för
með sér gifurlegt atvinnuleysi i
leikarastéttinni sem var þó um-
talsvert fyrir, svo og I öllum þeim
fjölda atvinnugreina sem beint
eða óbeint tengjast leikhús-
rekstri. Leikhúsborgin fræga
stendur þvi tæpast lengur undir
nafni, eins og rnálum er háttað i
dag, en N.B., þar kemur fleira til
en fjárhagskreppa!
Listræn kreppa
Það verður að horfast I augu viö
þá staðreynd að leikhúsin i
London eru einnig i listrænni
kreppu, sem er vissulega að
nokkru leyti afleiðing fjárhags-
kreppunnar, en getur þó engan
veginn talist einhlit skýring og
þar með afgreitt máliö. Eftir að
hafa séð milli þrjátiu og fjörutiu
leiksýningar i London á yfir-
standandi leikári vekur það furðu
að þrátt fyrir aðsteðjandi fjár-
hagsvanda, skulu leikhúsin ekki
vera ögn metnaðarfyllri i þvi,
sem þau taka sér fyrir hendur. Nú
er kannski skiljanlegt (aö visu
fjandi pirrandi) að leikhúsin
freistist til að sýna svokölluð
„garanteruð gangstykki” eins og
t.a.m. margþvæld og heila-
skemmandi amerisk mjúsiköl,
breskar kynlifskódemiur og mis-
jafnlega þolanleg stofudrama,
sem eru gjarnan viðfangsefni
West End leikhúsanna. En svona
til aö sýna smá sanngirni, ber þó
að taka fram, að þetta á ekki
ævinlega við um verkefnaval, þar
sem endrum og eins eru tekin til
sýninga einkar verðug verkefni
en þá vill bara svo oft brenna viö
að efnistök og úrvinnsla eru með
slikum hætti, að það læðist að
manni sá grunur að þarna sé fyrst
og fremst rekin sú tegund
iðnaðar, sem heitir á ensku: „To
run it like a business, as a busi-
MACBETH — stórslysasaga í fjórar aldir
Leikritið Macbeth hefur i gegn-
um aldirnar verið vinsælt sem
vigslusýning þegar nýtt leikhús
tekur til starfa eða opnunar verk-
efni i upphafi leikárs. Þegar sá
frægi leikhúsfrömuöur Mr.
Kemble opnaði Drury-Lane leik-
húsið að nýju, var miöaverð
hækkað nokkuð riflega til að
standa straum af kostnaði við
cndurbygginguna. Vigslusýning-
in var „Macbeth” — og á frum-
sýningu gerðu áhorfcndur, ösku-
reiðir yfir hækkun miðavcrðs,
hróp að leikurunum og kom til
mciri háttar átaka I áhorfcnda-
salnum, varð aö kalla land-
varnarliöið til að skakka leikinn
og lcikhúsið varð fyrir umtals-
verðum skcmmdum. A næstu
sýningu cndurtók sagan sig,
áhorfendur yfirgnæföu leikarana
og æptu:
„Við viljum gamla verðiö — við
viljcm gamla verðiö” og varð enn
aö stöðva sýningu. Þessu hélt
áfram I góðan mánuð uns Kemble
og félagar gáfust upp og miða-
verð var lækkaö. Afkastamikill
leikstjóri i bresku leikhúsi á árum
áður var Michael nokkur Benthal,
en þegar honum var boðið að
setja „Macbeth” á sviö i Lisbon i
nýbyggöu og glæsilegu leikhúsi,
fékk sýning hans mjög lofsam-
lega dóma og var séð fram á
mikla aösókn. Tveim dögum
seinna brann leikhúsið til kaldra
kola og liöu sex ár þangað til það
var endurbyggt. Ennþá hefur
enginn vogað sér að koma með þá
uppástungu að sviðsetja „Mac-
beth” aftur i þvi leikhúsi.
„Nornimar” eftir Goya.
Hjátrúin
Með skýrskotun til óhappa og
slysa, sem tengst hafa uppfærsl-
um á „Macbeth” i gegnum tiöina,
eru margir, sem trúa þvi að eitt-
hvað „óhreint” fylgi leikritinu.
Flestir leikarar hafa illan bifur á
þvi, þeir vitna aldrei i þaö innan
veggja leikhússins né nálægt þvi,
þeir vilja fyrir alla muni ekki
leika titilhlutverkið og helst ekki
sjá sýningar á verkimt. Sumir eru
jafnvel svo öfgafullir að nefna
„Macbeth” aldreinokkurn tima á
nafn. Þess vegna sKulum við hér
eftir kalla leikritið „Benjamin”.
Einn frægur breskur skapgerðar-
leikari hefur fariö með öll helstu
hlutverkin i leikritinu nema
„Benjamin” sjálfan. Hann hefur
leikið Banquo, Duncan, Macduff
og segist þá ævinlega vera að
leika I „skoska leikritinu”, sem
er i bresku leikhúsi hefðbundið
dulnefni yfir „Benjamin”. Það
hefur ósjaldan hent ýmist takt-
lausa og ólánsama leikara eða
hreinar og klárar skepnur að
koma meðleikurum sinum úr
jafnvægi meö þvi aö nefna leikrit-
iö á nafn eöa vitna i það inn á bún-
ingsherbergjum sem er aö sjálf-
sögöu forboðið og er þá til viöur-
kennd aðferð, til þess að ætluð aö
koma i veg fyrir hugsanlegar af-
leiðingar. Aöferöin er sú að
sökudólgnum er gert aö yfirgefa
herbergið, loka á eftir sér, snúa
sér i þrjá snotra hringi, prumpa
eöa ropa, berja siöan að dyrum og
biöjast kurteislega inngöngu. Svo
er sagt aö sumir leikarar gangi
svo langt aö nota aldrei búninga,
leikmuni eöa aldlitsgervi, sem
áður hafa verið notaöir i upp-
færslu á „Benjamin”. Mörg
ferðaleikhús taka aldrei á leigu
flutningavagna eöa bifreiðar,
sem vitað er til að hafi áður flutt
leiktjöld tilheyrandi „Benjamin”.
Þeir leikhúsmenn, sem ekki telja
sig hjátrúarfulla, benda gjarnan
á aö þrátt fyrir fjögurra alda
stórslysasögu „Benj.amins” sé
ekki þar með sagt aö það eigi sér
ekki ofureðlilegar skýringar.Sem
dæmi er, að leikritiö er samansett
af tuttugu og tveim fremur stutt-
um atriðum, sem hefur i för meö
sér tiðar sviösskiptingar og ljósa-
breytingar. Jafnframt eru I verk-
inu meiri átök, einvigi, orrustur
og morð en i nokkrum öðrum
miðalda harmleik. Þeir benda
ennfremur á, aö við uppfærslu á
verkinu, eru venjulega saman-
komnir á leiksviðinu, eða utan
þess, u.þ.b. þrjátiu leikarar i full-
um herklæðum með niðþung vopn
á fleygiferö upp og niður stíga og
göngubrýr, yfir stokka og steina
og þá oftast nær meira eða minna
i myrkri, þar sem meginhluti
verksins gerist aö nóttu til. Þar af
leiðandi telja þessir efasemdar-
menn þaö eölilegt, miðað við að-
stæður, þyngd og fólksfjölda, að
einhver meiri eða minniháttar
óhöpp eigi sér stað og má það
vissulega til sannsvegar færa.
Þrátt fyrir þaö sitjum viö uppi
með ógnvekjandi mörg dæmi um
óhöpp og slys, leikritinu fylgjandi
sem ekki er auðvelt að skýra á
einfaldan hátt.
Frumuppfærslan
William Shakespeare skrifaði
„Benjamin” samkv. tilmælum
frá konunginum, James fyrsta,
sem óskaði eftir nýju leikriti til aö
skemmta hinum danska mági
sinum, sem var um þær mundir i
opinberri heimsókn i Englandi.
Það er haft fyrir satt að Shake-
speare hafi skrifaö leikritið á
mettima, þ.e. rétt rúmum þrem
vikumog mái þvi sambandigeta
þess, hvort sem þaö er tilviljun
eða ekki, að „Benjamin” þykir,
þrátt fyrir allt sitt ágæti, hvaö
lakast leikrita höfundar að formi
til, en hann var jafnan mjög
nákvæmur i ijóörænni form-
byggingu verka sinna. James
fyrsti var eindreginn áhugamaö-
ur um leikhús og hafði séð öll leik-
rit Shakespeare fram að þessu og
flest oftar en einu sinni. Hann
hafði gert Globe leikhúsið aö sér-
stöku konunglegu leikhúsi,
greiddi leikurunum föst laun og
haföi þar meö veitt þeim nokkuð,
sem alla leikara dreymir um I
laumi, nefnilega atvinnuöryggi
(man nokkur eftir B-samnings-
málinu?). Shakespeare gerði sér
ljósa nauðsyn þessaðgera krfng-
inum til hæfis og lét þvi leikritiö
gerast á Skotlandi og byggði
söguþráöinn á litt þekktum at-
buröum úr dansk-skoskri sögu.
Það var alkunna aö konungurinn
hafði á furöulegan hátt mikið
dálæti og I senn viðbjóð á öllu,
sem laut aðgöldrum og vitandi þaö
notaöi Shakespeare galdur og
galdranornir sem áhrifa- og
örlagavald i leiknum. Leikritið
Mlðvlkudagur 15. aprll 1981 holjnrpnsfl lljnn
Leikarahjónin Edda Björgvinsdóttir og Gísli Rúnar
Jónsson eru íslendingum að góðu kunn, ekki síst fyrir
leik með Alþýðuleikhúsinu og útvarpsþættina vinsælu
úllendúllendoff. Þau dvelja um þessar mundir í
London, þar sem Gísli Rúnar stundar framhaldsnám í
leiklistarskólanum Drama Studio. Þess má geta að
Gísli hlaut nýlega styrk úr leiklistarsjóði Brynjólfs
Jóhannessonar sem veittur er ungum leikurum til
framhaldsnáms í listgrein sinni.
London hefur lengi verið ein helsta leikhúsborg
heims. Margir íslenskir ferðamenn láta ekki hjá líða
að fara í leikhús þegar þeir koma til borgarinnar og
sumir fara gagngert til London til að fara í ieikhús.
En ýmsar blikur eru á lofti f leikhúsum í London.
Helgarpósturinn hefur farið þess á leit við Eddu og
Gísla Rúnar að þau segðu lesendum blaðsins f rá leik-
húslífinu í London eins og það horfir við frá þeirra
sjónarhóli. Fyrri pistill þeirra birtist hér í blaðinu í
dag, en sá síðari eftir nokkrar vikur.
—AÞ
ness, and for a business”. Breskir
áhorfendur eru samt býsna um-
burðarlyndir en stundum geta
málin þó þróast á þann veg að
þeim þyki smekk sinum misboðið
og þá er hreint ekkert verið að
skafa utan af hlutunum eins og
t.d. þegar Old Vic leikhúsið (áður
Þjóðleikhús Breta) lét færa Mac-
beth á sviö sem fyrsta verkefni I
upphafi þessa leikárs. Nær sam-
dóma álit áhorfenda og gagnrýn-
enda, sem ekki skarta silki-
hönskum hér fremur en annars-
staðar, var á þá leiö aö þarna
væri á feröinni eitthvert mesta
„leikhúshneyksli” siðustu ára og
var þó af ýmsu aö taka. Kom þar
ýmislegt tn sem greint verður frá
siöar en margir voru til aö halda
þvi fram aö „álög” þau sem talin
eru hviia á leikritinu, hafi haft
þar mikiö aö segja og skal nú vik-
iö nánar aö þvi.
var frumsýnt að Hampton
Court’s Great Hall þann
7. ágúst árið 1606 og þar
með var hafinn hinn mikli
stórslysaferill „Benjamins’
Frumsýningarkvöldið
var skeifilegt i alla staði.
I fyrsta lagi varð hinn
ungi leikari, Hal
Berridge, sem átti að
fara með hlutverk Lady
Benjamin, heltekinn ein-
hverjum dularfullum sjúk-
dómi u.þ.b. klukkustund
áöur en sýning skyldi
hefjast og dó Drottni
sinum baksviös þegar
sýningin var hér um bil hálfnuö.
Málið krafðist skjótrar úrlausn-
ar, þar sem ekki var mikill timi
til stefnu aö endurhæfa i hlut-
verkið og tók höfundurinn sjálfur
að sér að leika hlutverkið,
(væntanlega skegglaus). Heim-
ildir herma að James fyrsta hafi
vægast sagt hryllt við leikritinu.
Shakespeare haföi nefnilega
gerst sekur um þá ónærfærni og
smekkleysi að bjóða háttvirtum
konungi sinum upp á leik, þar
sem tveir skoskir konungar voru
drepnir á hroðalegan hátt (jafn-
vel þó báöir atburðir eigi sér stað
utan leiksviðs) og fjallað er um
galdur, sem vel hugsanlegan og
raunverulegan örlagavald. Hið
yfirdrifna ofbeldi i leikritinu fór
ennfremur verulega fyrir brjóstiö
á konunginum. Þó er hæpið að
álasa höfundinum fyrir það, þar
sem hann hafði einungis hitt kon-
unginn nokkrum sinnum við
hátiðleg tækifæri og var ekkert
inni kjaftasögum, sem gengu við
hirðina og haföi þvi ekki minnstu
hugmynd um aö James fyrsti
þoldi ekki að sjá blóð i neinni
mynd og var aö auki logandi
hræddur við hverskonar eggvopn.
Konungurinn var nánar tiltekið
svo viðkvæmur aö hann fékk jafn-
an heiftarlegt skjálftakast ef hann
leit augum sverð, rýting eða bara
venjulegan brauðhnif. Það er þvi
varla hægt annað en hafa örlitla
samúð með vesalings konungin-
um, sem sat þétt upp viö leiksvið-
ið og neyddist til aö horfa i návigi
á menn, rekna á hol, aflimaöa og
brytjaöa i spaö meö þeim afleiö-
ingum að innyfli, heilaslettur og
raunverulegt blóð, sem allt hafði
veriö fengið aö láni hjá slátr-
um, skapaði talsverða flugum-
ferð um sviðið þvert og endilangt
i heldur stærri skömmtum en fólk
átti aö venjast á Elisabetar-tima-
bilinu. Shakespeare mátti þvi
hrósa happi yfir að vera ekki tek-
inn höndum og varpað i dýfliss-
una, að minnsta kosti handhöggv-
inn, sem var viðtekin léttvæg
hegning fyrir skrif af þvi tagi er
gátu talist landráð eöa á einhvern
hátt móðgað konunginn.
Shakespeare og Broad-
way
En leikhús Shakepspeare átti
eitt sameiginlegt meö Broad-
way. Það var hin gullnabissniss-
regla: „Ef leikritið fellur á frum-
sýningu, taktu það samdægurs út
af dagskrá og siðan ekki söguna
meir.” Það liðu heil fimm ár
þangað til Shakespeare dirfðist
að hreyfa við verkinu og taka það
til sýninga og þá i nýrri og endur-
bættri útgáfu meö glaðlegum
dönsum, léttum söngvum og
meinleysislegum átakasenum.
Þessi endurbætta leikgerð virðist
ekki hafa vakið mikla ánægju þvi
„Benjamin” sást ekki á fjölunum
næstu fimmtiu árin eða svo.
Raunveruleg særinga-
þula
Sú kenning er til aö hið „illa” i
leikritinu sé fyrst og fremst bund-
ið viö „nornasenuna” i fjórða
þætti. Núlifandi bresk galdranorn
lætur hafa eftir sér að galdraþul-
Edda Björgvinsdóttir og Gísli Rúnar Jónsson skrifa um LEIKHÚS í LONDON
i