Helgarpósturinn - 13.11.1981, Blaðsíða 2

30
Föstudagur 13. nóvember 1981 -Jie/garpásturinn_
Þegar tæpt ár var liftið frá sprengingunni var þannig umhorfs I Tunguska: Brunnar leifar skógarins urðu að vikja fyrir nýgræðingnum.
Tunguska í Síberíu 1908:
Var það loftsteinn eða
kjarnorkusprenging?
Hinn 30. júni 1908 þaut glóandi viga-
hnöttur inn i gufuhvolf jarðar og sprakk
meðgifuriegum hvelli og Ijósagangi i 8 km
hæð yfir Tunguska-dal i Siberiu. Sprengi-
krafturinn sainsvaraði 12 1/2 megatonna
kjarnorkuspreng ja.
Sumir telja að kjarnorkuknúið geimfar
frá öðrum hnetti hafi hætt sér of nærri
jörðinni mcð fyrrgreindum afleiðingum
en aðrir fullyröa aö hcr hafi veriö um aö
ræöa litla haiastjörnu. Skyldi nokkru sinni
verða upplýst hvað geröist i Tunguska?
Sovéski jarðefnafræðingurinn Kirill
Florensky safnaöi mikilverðum upplýs-
ingum um þennan furöuatburð í þremur
leiðöngrum sem hann stjórnaði árin 1958,
1961 og 1962. i siöasta leiöangrinum flaug
hann yfir svæöið i þyrlu og kortiagöi það.
Þeir, sem áður höfðu rannsakaö
sprenginguna, höfðu einkum leitaö að
brotum úr loftsteinum en Florensky og
menn hans sigtuöu jarðveginn í leit að
smágeröari leifum úr fuöruhlutnum
fljúgandi.
Leitin bar árangur. Það kom i ljós að
250 km löng en mjó spilda sem lá I norð-
-vestur frá sprengistaðnum, var þakin
geimryki, segulmögnuðu járnildi, fin-
geröu grjótbráði og eðlisléttum stein-
tegundum, likum þeim sem álitnar eru
vera i hölum halastjarna.
Þar með héldu flestir að málið væri
upplýst.
Geislamælingar
Florensky og menn hans gerðu
nákvæmar geilsavirknimælingar i
Tunguska. Þeir komust aö þeirri niður-
stöðu að sú geislavirkni, sem vart varð,
stafaði af kjarnorkutilraunum Sovét-
manna i Siberiu. Þá var athugaöur
vaxtarhraði trjánna. Það er alkunna að
skógar taka mjög fljótt við sér eftir bruna
og sú varð einnig raunin i Tunguska.
En hvað um útbrotin sem hreindýr áttu
að hafa fengiö eftir sprenginguna? Hrein-
dýrin voru ekki skoðuð visindalega árið
1908 en liklegast þykir að bruni hafi
orsakað þessa bletti þvi að gifurlegur hiti
myndaðist á jörðu niðri þannig að skógar-
eldur kviknaði. Fólki, sem lifði svo nærri
sprengistaönum að það varð vart hitans,
varð ekki meint af sprengingunni og lifði
enn við bestu heilsu þegar visindamaður-
inn Leonid Kulik kom á staöinn eftir 1920.
Sú kenning að þarna hefði oröiö kjar-
orkusprenging hlaut byr undir báöa vængi
árið 1965 en þá skýrðu þrir bandariskir
eðlisfræðingar frá þvi aö eftir hvellinn
hefði greinilega aukist geilsavirkt kolefni
i árhringjum trjáa.
Til aö sanna kenningu sina „krufðu”
Bandarikjamennirnir 300 ára gamla furu
frá Arizona og gamla eik sem óx i grennd
við Los Angeles. I ljós kom að geilsavirkt
kolefni mældist 1% hærra i árhringnum
frá 1909 en 1908. Iöulega skeikar allt að
Punktalinan sýnir hvar flisaðist úr halastjörnunni Encke og brotið siðan stefnt til
jarðar.
tveimur 2% milli ára án þess aö það þyki
óeðlilegt svo að kenning Kananna þótti
enn ófullsönnuð.
Þrir Hollendingar gerðu svipaðar mæl-
ingar á tré sem óx rétt hjá Þrándheimi,
miklu nær sprengistaðnum en trén i
Ameriku. Þeir komust að þvi aö geilsa-
virkt kolefni minnkaði jafnt og þétt á
þessum árum.
Vefur eyöingarinnar
Fylgismenn kenningarinnar um kjarn-
orkusprengingu benda á aö tré hafi staðið
uppi i miðjum sprengistaðnum likt og tré i
miöjum sprengigig Hiroshima og einnig
hafi stigið til lofts eldsúla likt og fylgár
venjulegum kjarnorkusprengingum. En
slik fyrirbæri fylgja ekki kjarnorku-
sprengingum einum saman. Alltaf þegar
sprenging verður stigur heitt loft upp
ásamt reykjarmekki.
Tveir sovéskir visindamenn, Igor Zotkin
og Mikail Tsikulin, geröu tilraunir með
smásprengingar yfir likönum af skógum.
Trén i miöjunni stóöu alltaf en trén um-
hverfis féllu.,
Það sem geröist i Tunguska endurtók
sig yfir Bandarikjunum og Kanada
aðfararnótt 31. mars 1965, i heldur
smækkaöri mynd þó. Þá sprakk einhver
hlutur yfir bæjunum Revelstoke og
Golden, sem eru i um 400 k,fjarlægð i suð-
-vestur frá Edminton i Alberta, svo að
milljón ferkilometra svæöi lýstist upp. I
bæjunum heyrðust gifurlegar drunur og
viða brotnuðu rúður. Orkan sem þarna
losnaöi úr læöingi, samsvaraöi mörgum
kílótonnum af TNT.
Fyrst var reynt að áætla hvar loftsteinn
hefði komið til jarðar en hann fannst
hvergi. Úr lofti sáust engin ummerki á
snævi þakinni jörðinni. En þegar menn
tóku aö leita á jörðu niöri sást að snjórinn
var þakinn einkennilegu, svörtu ryki. Það
var efnagreint og reynist vera úr loft-
steini. Steinninn, sem þarna sprakk, var
mörg þúsund tonn aö þyngd.
Sovéskir visindamenn eru almennt
þeirrar skoöunar að litil halastjarna hafi
sprungið yfir Tunguska áriö 1908. En
hvers vegna sást hún þá ekki?
Astæðurnar eru tvær. I fyrsta lagi hélt
hún sig of nærri sólu og i öðru lagi var hún
of litil til að sjást, jafnvel aö næturlagi.
Stjörnufræöingar telja að þessi hala-
stjarna hafi losnað frá halastjörnunni
Encke fyrir þúsundum ára. Encke er
gömul og dauf og hefur stystan hringferil
þeirra halastjarna sem þvælast um sól-
kerfi okkar.
Tékkneskur stjörnufræðingur, Lubor
Gresak, hefur reiknað út aö loftsteinninn
sem sprakk yfir Tunguska hafi verið um
100 m i þvermál og vegið upp undir
milljón tonn. Mikið ryk var i andrúmsloft-
inu á norðurhveli jarðar næstu sólar-
hringa á eftir og þaö olli þvi að nætur voru
bjartar.
Búast má við fleiri sprengingum á borð
viö þá sem varö yfir Tunguska. Arið 1976
munaði aöeins fáeinum klukkustundum
að hnöttur, sem er mörg hundruð metrar i
þvermál, rækist á jörðina. En sem betur
fer fór hann framhjá i u.þ.b. 1.2 milljón
km fjarlægö en það telst hársbreidd á
máli stjörnufræðinga.
Fróðir menn segja aö sprenging á borð
við þá sem varð 1908 eigi sér stað á um
2000 ára fresti að meðaltali. Það er
kannski eins gott að vera dauður þegar
næsti hvellur verður þvi að jarðarbúar
sluppu býsna vel fyrir 73 árum.
Rykkorn, stækkað 10.000 sinnum, talið úr
halastjörnu.
Arhringir i nýlegum trjám I Tunguska eru
breiðari en i trjánum sem drápust I
sprengingunni. Ýmsir visindamenn stað-
hæfa að geislavirkni hafi örvaö trjávöxt-
inn.