Helgarpósturinn - 07.08.1986, Blaðsíða 25

BOKMENNTIR
Islendingasögurnar Svart á hvítu
eftir Gunnlaug Ástgeirsson
Úr útgáfu
Fornrita-
félagsins á
Hrafnkelssögu
(XI, 1950) bls.
1234.
Úr skólaútgáfu
Óskars Hall-
dórssonar
(Skálholt 1965)
bls. 46.
Úr útgáfu
Svarts á hvítu
(1986) bls.
1410-11.
Þeirleiöa nú hestinnofan eftirveilinumogfram meðánni. Fyrirneð-
an bæinn standa hamrar stórir og foss einn. Þar var einn hylur djúpur.
Þar leiða þeir hestinn fram á hamarinn Vestfirðingar !étu húðfat eitt
á höfuð hestinuni, taka síðan mjög digrar stangir og setia ; síðu honum,
binda stein við hálsinn, ganga siðan á stengurnar, hrinda honum af
fram og þar ofan fyrir og týna honum svo. Heitir þar síðan Freyfaxa-
hamar.
Oi'an frá standa goðahús þau er Hrafnkei! hafði átt. Þorgeir vildi
brenna þau. Lét hann fletta þnu og eftir það lætur hann leggja eld í
goðahúsið og brenna allt saman upþ.
Þeir leiða nú hestinn ofan eftir vellinum.2 Einn ham;
stendur niður við ána, en fvrir framan hylur djúpur. Þai
leiða þeir nú hestinn fram á hamarinn. Þjóstarssynir drógu
fat:í eitt á höfuð hcstinum, taka síðan háar4 stengur og
hrinda hestinnm af fram, hinda stein við hálsinn og týndu
lionum svo. Heitir þar síðan Freyfaxahamar.0 Þar ofan frá
standa goðahús þau, er Hrafnkell hafði átt. Þorkell vildi
koma þar. Lét liann fletta0 goðin öll. Eftir það lætur hann
leggja eld í goðahúsið og brenna allt saman.
Peir leiða nú hest-
inn ofan eptir vellinum. Einn hamarr stendr niðr við
ána, en fyrir framan hylr djúpr.3 Par leiða þeir nú hest-
inn fram á hamarinn. Pjóstarssynir drógu fat1 eitt á
hgfuð hestinum, taka síðan hávar stengr2 ok hrinda
hestinum af fram, binda stein við hálsinn ok týndu hon-
um svá. Heitir þar síðan Freyfaxahamarr.3 *Par ofan
frá standa goðahús þau,‘ er Hrafnkell hafði átt. Porkell
vildi koma þar. Lét hann fletta goðin gll. Eptir þat lætr
hann leggja eld í goðahúsit ok brenna allt saman.
Islendinga sögur og -þœttir.
Sídara bindi.
Ritstjórar: Bragi Halldórsson, Jón Torfa-
son, Suerrir Tómasson og Önrólfur Thors-
son.
Svart á hvítu 1986.
Nú á miðju sumri lauk forlagið Svart á
hvítu við það stórvirki sitt að gefa út íslend-
inga sögur allar í tveimur bindum. Síðara
bindið er heldur stærra en hið fyrra, en alls
er verkið 2348 síður.
I þessari útgáfu er sögunum raðað í staf-
rófsröð og er sú uppröðun alveg eins skyn-
samleg og hver önnur. Síðara bindið hefst á
Grænlendingasögu og síðan koma Gull-Þóris
saga, Gunnars saga Keldugnúpsfífls, Gunn-
laugs saga ormstungu, Hallfreðar saga,
Harðar saga og Hólmverja, Hávarðar saga
Isfirðings, Heiðarvígasaga, Hrafnkelssaga,
Hænsna-Þóris saga, Kjalnesinga saga, Reyk-
dæla saga og Víga-Glúms saga, Víglundar
saga, Vopnfirðinga saga, Þórðar saga hreðu,
Þorsteins saga hvíta, Þorsteins saga Síðu-
Hallssonar og Ölkofra saga. Þessu til viðbót-
ar eru svo 54 íslendinga þættir, en fyrir þá
sem ekki vita þá eru þættirnir eins konar
smásögur sem segja frá einstökum mönnum
eða atvikum, oft frá afreksverkum sem þeir
hafa unnið við hirð einhvers Noregskon-
ungs. Þættirnir hafa sérstakt sögusnið og eru
sumir hverjir með listfengustu og skemmti-
legustu fornum frásögnum.
Bragarbót á seinna bindi
Um flest atriði er eins gengið frá síðara
bindinu og því fyrra eins og vera ber. Letur,
pappír og band er eins þrátt fyrir að síðara
bindið sé framleitt hér á landi, í prentsmiðj-
unni Odda hf., en fyrra bindið var prentað í
Þýskalandi.
Einu munar þó á milli bindanna og til bóta.
I fyrra bindinu voru vísur í sögunum aðeins
skýrðar með endursögn efnisþráðar. í síðara
bindinu eru skýringar ítarlegri. Vísurnar eru
teknar saman, sem kallað er, það er raðað í
rétta orðaröð, en í dróttkvæðum er hún yfir-
leitt mjög brengluð, en síðan eru einstök orð
og kenningar skýrð í svigum jafnóðum. Með
þessum hætti verður lesanda ljósara hvers-
konar smíði kvæðin eru og hverskonar íþrótt
skáldin stunduðu, án þess að leggjast í djúpar
pælingar, en þeirra er vissulega þörf ef menn
ætla sér að skilja dróttkvæðar vísur í sögun-
um til einhverrar hlítar. Það er einnig sérstök
ástæða til þess að leggja meira uppúr vísna-
skýringum í þessu bindi en hún er sú að í því
eru margar sögur af skáldum þar sem kveð-
skapur gegnir miklu hlutverki svo sem í
Gunnlaugs sögu, Kormáks sögu og Hallfreð-
ar sögu. Vísnaskýringarnar eru byggðar á
nýjustu rannsóknum og eldri reyndar líka,
þannig að þær eru í samræmi við það sem
mönnum þykir skynsamlegast í dag.
Nú er eðlilegt að menn spyrji hver sé sér-
staða þessarar útgáfu umfram það að vera
handhæg og aðgengileg, allar sögurnar á
tveimur bókum, læsilegt letur og nútímastaf-
setning. Reyndar er þetta ærið.
En áður en reynt verður að svara þessari
spurningu að nokkru leyti, er nauðsynlegt
að fara nokkrum orðum um aðrar útgáfur Is-
lendingasagna sem til eru á markaðinum.
Textavandamál
Allir vita að íslendinga sögur eru varð-
veittar á fornum handritum. Þau elstu eru
skinnhandrit frá 14. og 15. öld, en yngri eru
pappírshandrit frá 16. og 17. öld og jafnvel
yngri. Sá sem stendur frammi fyrir því að
gefa út íslendingasögur til lestrar horfist í
augu við það vandamál að velja það handrit
sem best er talið að varðveiti viðkomandi
sögu og er þá venjulega reynt að finna hið
elsta. Nú vill stundum svo til að til eru nokk-
ur eða jafnvel mörg handrit sem eru frá svip-
uðum tíma og getur texti þeirra verið býsna
ólíkur. Annað vandamál er það að sumar
sögur eru aðeins til í brotum í elstu handrit-
um og verður þá að leita til yngri handrita til
þess að fylla í eyðurnar. Enn geta verið til
ungar uppskriftir sem vitað er að eru gerðar
eftir glötuðum skinnbókum og geta slíkar
uppskriftir stundum verið traustari en aðrar
sem eldri eru. Textafræðin (filologia) reynir
að greiða úr þessum flækjum og þeir sem
gefa út stafréttar fræðilegar útgáfur sagna
fara yfirleitt þá leið að leggja eitt handrit,
sem þeir telja traust, til grundvallar en birta
síðan neðanmáls orðamun úr öðrum hand-
ritum eða jafnvel heila kafla þar sem miklu
munar. Útgáfur af þessu tagi eru gerðar fyrir
fræðimenn sem vinna með sögurnar og til
þessara útgáfna leita þeir sem búa sögurnar
til útgáfu fyrir almenna lesendur.
Aðrar átgáfur
Sú útgáfa íslendingasagna, sem talin er
hvað vönduðust, er útgáfa Hins íslenska
fornritafélags. Sú útgáfa hófst árið 1933 og
hefur gengið mjög seint. Nú eru flestar ís-
lendinga sögur til í þeirri útgáfu, en auk þess
íslendingabók, Landnámabók, Heimskringla
og nokkrar fleiri konungasögur. Útgáfa forn-
ritafélagsins er einhversstaðar mitt á milli
þess að vera fræðileg útgáfa og útgáfa fyrir
almenning. Lagt er mikið upp úr traustum
texta, birtur orðamunur úr handritum og
sumsstaðar heilir textakaflar. Hverri sögu
fylgir ítarlegur formáli þar sem fjallað er um
handrit sagnanna og einnig gerð nokkur
grein fyrir sögunum sjálfum og tengslum
þeirra við aðrar sögur. Hinn endanlegi les-
texti er yfirleitt byggður á einu aðalhandriti
eða tveimur og ræður þá smekkur útgefanda
oft miklu um hvaðær tekið hvaðan. Þannig
setja útgefendurnir oft sitt eigið mark á text-
ann og fara þá sumir nokkuð frjálslega á
milli handrita. Á fornritafélagsútgáfunni er
svokölluð samræmd stafsetning forn. Hún
var fundin upp á síðustu öld og var tilraun
fræðimanna til þess að hafa samræmt kerfi á
útgáfum sínum, en þessi stafsetning er í raun
jafn fjarri stafsetningu handritanna og hún
er núgildandi stafsetningu. Handritin eru
stafsett eftir siðvenju og háttum þess tíma
sem þau eru skrifuð á, eða jafnvel að einstak-
ir skrifarar á sama tíma hafi hver sinn hátt á
stafsetningu. Það er því mikill misskilningur
að samræmda stafsetningin sé eitthvað nær
stafsetningu handritanna en hver önnur.
Önnur algeng útgáfa íslendinga sagna er
hin svokailaða íslendingasagnaútgáfa sem
kennd er við Guðna Jónsson. Sú útgáfa er
reyndar mesta heildarútgáfa fornra frásagna
því auk Islendingasagna eru til í þessári út-
gáfu Landnáma, Islendingabók, Heims-
kringla, nokkrar riddarasögur og fornaldar-
sögur, biskupasögur og Eddukvæði, ef ég
man rétt ein 33 bindi. Að því er tekur til ís-
lendingasagna þá er sú útgáfa það gömul að
hún byggir ekki nema að tiltölulega litlu leyti
á fræðilegum textaútgáfum, og þykir texti
Guðna því víða fremur ótraustur og smekk-
bundinn. A þessari útgáfu er samræmd staf-
setning forn. Þessi útgáfa hefur gegnt mikil-
vægu hlutverki við útbreiðslu sagnanna og
er til á mjög mörgum heimilum, en mörgum
þykir hún óaðgengileg stafsetningarinnar
vegna.
Þriðja heildarútgáfa íslendingasagna, sem
hér skal um fjallað, er útgáfa Skuggsjár frá
1968 sem Grímur Helgason og Vésteinn Óla-
son sáu um. Það er fyrsta heildarútgáfa sagn-
anna á nútímastafsetningu og merkt framtak
á sínum tíma. Texti þeirrar útgáfu er byggður
á útgáfu Fornritafélagsins. Þessi útgáfa 'er
ágætlega aðgengileg en hún er í níu bindum.
Aðrar útgáfur, svo sem skólaútgáfur og út-
gáfur einstakra sagna hjá ýmsum forlögum,
eru yfirleitt byggðar á texta útgáfu Fornrita-
félagsins, en með nútímastafsetningu.
Nýjar Itugmyndir
En víkjum nú aftur að útgáfu Svarts á hvítu
og sérstöðu hennar. Við þá útgáfu hefur ver-
ið unnin mjög mikil textavinna. Á síðustu ár-
um og áratugum, eftir útkomu fornritafé-
lagsútgáfunnar, hefur verið gefið út töluvert
mikið af fræðilegum textaútgáfum íslend-
ingasagna. Þessar útgáfur nýta útgefendurn-
ir hjá Svörtu og hvítu sér að sjálfsögðu. Texti
þeirra er því byggður á allra nýjustu rann-
sóknum. Hafa þeir jafnvel fengið afnot af
fræðilegum textum sem ekki hafa komið út
ennþá en verið er að vinna að frágangi á.
Þetta útaf fyrir sig gefur þessari útgáfu sér-
stakt gildi umfram eldri útgáfur.
En einnig er ritstjórnarstefna þessarar út-
gáfu nokkuð frábrugðin því sem áður tíðkað-
ist. Svo sem áður er getið réð smekkur útgef-
enda og hugmyndir þeirra um hvað væri
góður Íslendingasagnastíll nokkuð miklu um
hvaða texta þeir völdu í aðaltexta útgáfu og
þá einnig hvað þeir tóku úr öðrum handrit-
um en þeim sem þeir lögðu aðallega til
grundvallar. Þessi aðferð byggir á þeirri
skoðun sem ríkjandi var meðal fræðimanna
um miðja öldina að einn aðalhöfundur væri
að hverri sögu og væru uppskriftir yfirleitt til
spillingar á frumgerð hans. Þau spjöll væru
á ýmsan veg og því væri réttlætanlegt að
velja þá texta og það orðalag sem líklega
væri líkast frumgerðinni samkvæmt hug-
myndum viðkomandi fræðimanns.
Nýrri hugmyndir, byggðar á nýjum rann-
sóknaraðferðum, gera frekar ráð fyrir að ein-
stakar sögur hafi hugsanlega verið til í fleiri
en einni gerð í munnlegri geymd, þ.e. áður
en þær voru skráðar. Því séu ólíkar gerðir
sagna og ólíkt orðalag ekki endilega spilling
á frumgerð sagnanna, heldur eigi slíkt rætur
að rekja til mismunandi sagnamanna sem
sagt hafi sögurnar hver með sínum hætti fyr-
ir ólíka áheyrendur og því geti vel hafa verið
til fleiri en ein „frumgerð" þegar sögurnar
voru að endingu skráðar. Með hliðsjón af
þessu viðhorfi má líta svo á að einstakar upp-
skriftir, sem varðveist hafa, séu heildstæð
verk og miðaðar við ákveðinn áheyrenda-
hóp, en ekki mismunandi vondar afbakanir
á „frumgerð" viðkomandi sögu. Sem sé að
sögurnar haldi áfram að vera lifandi frá-
sagnarlist í meðförum skrifaranna.
Nœr handritum
Undir áhrifum af hugmyndum af þessu
tagi hafa útgefendur þeirrar útgáfu, sem hér
er til umræðu, víðast farið með textann nær
handritunum sem lögð eru til grundvallar og
haldið sig við orðalag þeirra en dregið mjög
úr leiðréttingum og breytingum textans mið-
að við önnur handrit. Þeir fara frekar þá leið
að birta í útgáfunni tvær gerðir sömu sögu til
þess að sýna þennan mun. Er það gert í
nokkrum tilfellum. Það má því segja að í
þessari útgáfu sé leitast við að færa sögurnar
í form sem sé nærri hinni fornu frásagnarlist
eins og hún raunverulega var samkvæmt
handritunum en tíðkast í eldri útgáfum, með
fullri virðingu fyrir eldri fræðimönnum.
Sá munur sem hér um ræðir er kannski
ekki mjög mikill, yfirleitt alls ekki efnislegur
en stílsmunur getur verið nokkur og jafnvel
töluverður. Við skulum taka dæmi.
Hér á síðunni er mynd af þremur textum.
Þessi stutti kafli er úr Hrafnkels sögu og er
sögunni þar komið að Sámur hefur með að-
stoð Þjóstarsona náð Hrafnkatli á sitt vald og
hrakið hann frá aðalbpli og nú ætla þeir að
fyrirkoma Freyfaxa sem olli deilunum.
Fyrsta dæmið er úr útgáfu Hins íslenska
fornritafélags. Hér sést gjörla hvernig hin
samræmda forna stafsetning lítur út og tölu-
stafirnir vísa til neðanmálsgreina neðst á síð-
unni þar sem orðamunur úr handritum er
birtur.
Annar textinn er úr skólaútgáfu Óskars
Halldórssonar frá 1965 en hann notar
óbreyttan texta fornritafélagsútgáfunnar en
færir hann til nútímastafsetningar.
Þriðja dæmið er svo úr útgáfu Svarts á
hvítu. Þessi texti er byggður á óútkominni
textaútgáfu sem ágætur maður hefur unnið
að í Kaupmannahöfn í fjöldamörg ár. Sé þessi
texti lesinn vandlega og borinn saman við
hina sést að nokkur munur er á, og þótt það
sé e.t.v. smekkbundið, þá held ég að þessi sé
betri.
Opnun nýjum lesendum
Eg er ekki í nokkrum vafa um að þessi út-
gáfa er mjög vel til þess fallin að færa nýjum
kynslóðum greiðan aðgang að íslendinga-
sögunum. Handhæg útgáfa eins og þessi,
þótt nokkuð þung sé, er líkleg til þess að
brjóta niður þá hugmynd að þessar sögur séu
bara eitthvað sem varðveita þarf í sprengju-
heldri geymslu og opna augu ungs fólks fyrir
því að hér er um lifandi frásagnarlist að
ræða. Spennandi sögur af átökum sem eiga
rætur í mannlegum breyskleika, sögur af
fólki með kenndir og tilfinningar sem enn
þann dag í dag leiða til átaka, þótt hug-
myndaheimurinn og tæknin sé önnur. Sögur
sem eru svo samofnar hugmyndaheimi ís-
lendinga í dag að enginn getur almennilega
skilið hvað Islendingar eru eða hvernig þeir
hegða sér nema lesa þessar frásagnir. Um
þetta mætti nefna mörg dæmi en það verður
ekki gert að sinni, en líti hver og einn í kring-
um sig og til æðstu toppa þjóðfélagsins.
HELGARPÓSTURINN 25