Helgarpósturinn - 06.08.1987, Side 16

eftir Garðar Sverrisson mynd Jim Smart
Doktor Arnór Hannibalsson hefur nýlega sent
fró sér bók þar sem hann gagnrýnir harðlega
opinbera skólastefnu ó Islandi. Helgarpósturinn
ræðir við Arnór um skólamól og breytingar í -
þeim efnum ó liðnum órum.
JAFNRETTI
MISSKILIÐ
Hann er þeirrar skoöunar aö skólastefnan sem íslenska ríkiö hefur fylgt
síöustu áratugi eigi sér hœpnar fræöilegar forsendur. Sumar forsendur þess-
arar stefnu standist ekki heimspekilega gagnrýni. Hann telur að skólastefn-
an eigi ekki aö miöa að því aö jafna frammistööu nemenda, heldur kenna
þeim aö nýta og rœkta ólíka hœfileika sína og efla með þeim þjóðlega vit-
und.
Doktor Arnór Hannibalsson, heimspekikennari við Háskóla íslands, hef-
ur nýlega sent frá sér bók þar sem hann heldur m.a. ofangreindum sjónar-
miðum fram. Bókin, sem heitir einfaldlega Skólastefna, hefur þegar valdið
nokkrum deilum. Gagnrýnendur hafa hvort tveggja lofað hana mjög og
lastað. Hér er líka um mikið og viðkvœmt hitamál að rœða þar sem milli-
vegur virðist varla til.
Áður en ég tek að ræða skólamáiin við Arnór
ber ég undir hann þá hörðu gagnrýni sem hann
hefur m.a. fengið í einu dagblaðanna. „Þetta var
nú hvorki málefnaleg né rökleg gagnrýni," svar-
ar Arnór. „Það er t.d. ekki rétt, að kennsla í mál-
fræði sé úrelt eða að hún þurfi að valda andúð
nemenda á móðurmálinu. Það er algerlega út í
hött.“
Greinilegt er að Arnóri finnst þessi blaðagagn-
rýni of illa grunduð til að eyða frekar á hana orð-
um. En ég sþyr hann hver tilgangur bókarinnar
sé. „í stuttu máli þá er ég að vekja athygli for-
eldra og skólamálayfirvalda á því hver stefnan
er og nauðsyn þess að breyta henni. í bókinni
sýni ég fram á að skólastefnan er röng.“
TÆKNIHYGGJA
En áður en lengra er haldið: Til hvers á skóli
að vera?
„í íslensku er til sögnin að mennta. Hún þýðir
að gera menn að mönnum. En þá má spyrja:
Hvað er það að vera maður? Hvernig á að gera
börn að mönnum? Tilgangur skóla er að alefla
hæfileika og skilning. Þau eiga rót í meðfæddu
upplagi og þroskast eftir aðstæðum. Frumkvöð-
ull atferlisstefnunnar, John B. Watson, sagði rétt
eftir síðustu aldamót: Látið mig fá hvaða barn
sem er og ég skal gera úr því snilling eða fávita.
Hann hugði, að menn mætti móta með aðferð-
um, sem hægt væri að lýsa nákvæmlega. Sumir
frömuðir skólamála tileinkuðu sér þennan
mannskilning. Hann hefur haft mikil áhrif á
skólamálastefnu okkar og erlendra þjóða. At-
ferlismótun beinist að þyí að efla hæfni og getu
til að gera eitthvað. Á slíku er þörf í skólum. En
hún er ekki hið sama og skilningur og þekking.
Skólastefna í þessum anda nýtir aðferðina við
alla kennslu. Náttúruvísmdi verða ríkur þáttur
náms, þó skyldi lítt farið út í yztu æsar, því að
vísindakenningar úreltust fljótt. Máli skipti að
efla hæfni til vinnubragða."
Arnór segir það gottög gilt að kenna nemend-
um að afla þekkingar. En ein afleiðing þessarar
stefnu sé að skólar vanræki að flytja á milli kym
slóða þjóðlegan arf og þjóðleg verðmæti. „í
þessu viðhorfi felst tæknihyggja. Saga, tunga og
bókmenntir falla í skuggann."
KENNING PIAGETS
— Þessi tæknihyggja er samofin ákveðnum
mannskilningi?
,,Já. Um og eftir 1970 var mjög sótt til atferlis-
hyggju við mótun skólastefnu hér á landi. Síðan
var einnig leitað á náðir Piagets. Kenning Piag-
ets er sú, að menn þroskist í þrepum. Námsefnið
hefur verið skrifað með það í huga. Ef þessum
kenningum væri fylgt alveg eftir þá værum við
hvorki læs né talandi fyrr en um 12 ára aldur. Sú
formúla er höfð eftir Piaget, að á þeim aldri geti
menn farið að hugsa sértækt eða óhlutstætt.
Þessi formúla er hrein fjarstæða. Orð tungunnar
eru safn óhlutstæðra hugtaka. Vissulega þrosk-
ast hæfileikinn til að hugsa smám saman. Þessi
kenning um, að börnum sé fyrirmunað að hugsa
óhlutbundið fyrir 12 ára aldur, er líklega tals-
verð einföldun á því, sem Piaget hefur skrifað
um þroskaferil barna."
í bókinni Skólastefnu fjallar Arnór um flestar
mikilvægustu hliðar skólanámsins. Hann ræðir
inntak þess, kröfur og aðferðir. Arnór er þeirrar
skoðunar að námsinntak hafi horfið í skuggann
fyrir aðferðum. Við ræðum um aðferðir, m.a.
um hinn svokallaða „opna” skóla.
BLANDAÐIR BEKKIR
„Engin ein aðferð er sú eina rétta. Aðferð á að
laga eftir nemendum og aðstæðum. Ein kenn-
ing er sú, að börn læri meira og betur af beinni
reynslu en af bókum og fyrir tilstilli hins talaða
orðs. Hugmyndin er að fara að eins og vísinda-
menn, að taka hluti, bera þá saman og draga síð-
an ályktanir. En vísindamenn komast sjaldan að
merkilegum niðurstöðum með skoðun einni
saman. Það þýðir til dæmis lítið fyrir jarðfræð-
ing að skoða eldfjöll án þess að hafa aflað sér
einhverrar fyrirfram fræðiþekkingar um við-
fangsefnið. Menn komast ekki að nýmælum
með því einu að hlaupa út um víðan völl, heldur
með því að finna betri skýringu og setja hana í
fræðilegt samhengi. Til þess þarf hugkvæmni
og virka þekkingu. Það eitt að þukla hluti gefur
skólabörnum rýra þekkingu. Reynslu þarf að
skilja í hugtakalegu samhengi. Skoðun ein leiðir
ekki til fræðilegs skilnings. Hið einhliða reynslu-
viðhorf er undirpúkkað með þeirri þroskakenn-
ingu sem höfð er eftir Piaget, að börn geti ekki
hugsað óhlutstætt."
Nú víkjum við frá kennsluaðferðum og að
bekkjaskipan, blönduðum bekkjum. Arnór seg-
ir, að það hafi verið röng ákvörðun að skipa svo
fyrir, að allir bekkir í öllum skólum skyldu vera
blandaðir. Þetta ætti að fara eftir aðstæðum. Það
er erfitt fyrir einn kennara að ráða við stóran
blandaðan hóp. Skólarnir eiga að ráða þessu
sjálfir. Blöndun og röðun geta verið með ýmsu
móti. Aðalatriðið er að skólinn lagi sig að þörf-
um nemandans.
(
ÞÁ BRESTUR ÞREKIÐ
Skólar landsins veita sérkennslu þeim nem-
endum sem erfiðast eiga með nám. Eg spyr Arn-
ór um stöðu þeirra, sem eiga auðvelt með nám.
Eru þeir illa settir í skólakerfinu? „Ég álít að það
sé misskilið jafnrétti að ætla að láta alla læra það
sama á sama tíma og að það þurfi einungis að
hjálpa þeim sem minna mega sín — hinir geti
bjargað sér sjálfir."
— Gera þeir það ekki?
„Nei ekki alltaf. Oft bælast niður hæfileikar
sem annars myndu nýtast bæði þjóðfélaginu og
þessum einstaklingum sjálfum. Ég hef marg-
sinnis rekið mig á, að vel gefnir nemendur venj-
ast á að hafa ekkert fyrir náminu. Þeir fá bara
sínar háu einkunnir án þess að hafa nokkuð fyr-
ir því. En þegar kemur að því að þeir þurfa að
taka á, til dæmis í háskóla, þá brestur þá þrek.
Kröfur um harða vinnu koma þeim að óvörum.
Einkunnir þeirra hrapa og þeir missa kjark.
Ég hef lýst þeirri skoðun, að hver nemandi,
hvernig sem hann er af Guði gerður, eigi að fá
verkefni við sitt hæfi — verkefni sem reynir á
kraftana. I því skyni er í sumum tilvikum hent-
ugt að flokka menn eftir getu, en það þarf þó
ekki að vera almenn regla. Sumir álíta sam-
keppni hættulega. Enginn má skara fram úr og
fá viðurkenningu fyrir það. En hvernig er lífið?
Menn keppa við aðra og keppast sjálfir við að ná
tökum á verkefnum. Mönnum finnst sjálfsagt að
íþróttamenn og skákmenn keppi, en bregðast
öndverðir við, þegar nemendur í skóla keppa."
SPEGILL ÞJÖÐLÍFSINS
— Skilar skólakerfið síður menntuðu fólki nú
en áður?
„Fjölmargir framhaldsskólamenn segja, að
hlutverk þeirra sé að veita almenna menntun.
Almenn menntun hlýtur að skiptast í þrennt.
Fyrst og fremst er hún fólgin í því að innleiða
nemendur í hefðir, sögu og móðurmál þjóðar
sinnar. í öðru lagi að ná tökum á vísindum eða
fræðigreinum. Og í þriðja lagi á hún að vera
starfsþjálfun. Þetta þrennt skarast verulega.
Síðustu ár hefur miðað að því að rýra kennslu
í móðurmáli, sögu og hefðbundnum húmanísk-
um greinum. Dregið hefur verið úr kröfum.
Samræmd próf eru útbúin svo, að vart á nokkur
að falla. Samt ná ekki allir prófi. Síðan er því log-
ið að mönnum að brautin sé bein til stúdents-
prófs. Framhaldsskólinn lækkar risið. í háskóla
fellur stór hópur eða hverfur frá námi eftir fyrsta
ár. Það fráhvarf á margar skýringar. Háskóla-
nám hentar ekki öllum. Lélegur undirbúningur
er hluti skýringarinnar."
— Hvaða máli skipta greinar eins og heim-
speki og listir, til dæmis? Vanmetur skólakerfið
gildi þessara greina?
„Skilningur á þessum efnum er eðlisþáttur
menntunar. Einhliða áherzla hefur verið lögð á
raunvisindi, eðlisfræði, líffræði og stærðfræði.
Skólum ber að stuðla að því að menn verði virk-
ir þátttakendur í menningarlífi. Þeir ættu að
gera meira fyrir greinar eins og tónlist og mynd-
list, leiklist og dans. Kennsla í þessum greinum
fer mest fram utan hins hefðbundna skólakerfis.
Listir og bókmenntir eru spegill þjóðlífsins.
Menn auðga eigið líf með því að njóta þeirra.
Kennsla í þeim á að vera þáttur í að leiða nem-
endur í heim eigin þjóðmenningar.“
MÁL BÓKMENNTA OG BÆNDA
— En heimspekin? Skiptir hún máli fyrir
menntun barna og unglinga?
„Heimspeki á mikið erindi til barna sem þjálf-
un í rökhugsun. Hún er mjög gagnleg við að
þjálfa krakka í að rökræða, til dæmis siðferðileg
álitamál, og við að gera greinarmun á persónu-
legum fordómum og rökstyðjanlegum skoðun-
um. í lögum segir, að skólinn eigi að búa nem-
endur undir þátttöku í lýðræðisþjóðfélagi. Til
þess þarf rökfestu í hugsun. Ef menn kunna ekki
að leiða saman hesta sína verður þessu mark-
miði varla náð. Heimspeki á því erindi í skóla.“
— í bókinni Skólastefnu gagnrýnir þú harð-
lega afstöðu skólayfirvalda til móðurmáls og
sögu. Hvers vegna leggur þú svona mikla
áherslu á að þessar greinar mæti ekki afgangi?
„Til er nokkuð sem heitir hin sígilda mennta-
hugsjón. Margir hafa talið, að vísindi og tækni
hafi gert hana úrelta. Hvarvetna um Vesturlönd
vakna menn upp við þann draum, að það eru
menning og hefðir hverrar þjóðar, sem skipta
mestu máli fyrir menntun manna. Það er mis-
notkun á vísindum og tækni ef þau ryðja burt
þjóðlegum menningarverðmætum í skólum og
verða til að slíta menn upp af eigin rótum. Móð-
urmál, saga og bókmenntir eru kjarni almennr-
ar menntunar. Ég hef gagnrýnt það viðhorf, sem
er sótt til atferlis- og tæknihyggju, að móður-
málskennsla sé málatferlismótun eingöngu. En
það þýðir, að börn eru þjálfuð í að nýta þann
orðaforða, sem þau hafa, til að tjá sig. Kennari
á ekki að kenna vandað orðfæri. Þetta er rangt.
íslenzkukennsla á að miða að því að nemendur
tileinki sér sígilt orðfæri íslenzkt. Það er mál
bókmenntanna og mál bænda, svo sem það var
fram á síðustu ár. — Það viðmið á einnig að hafa
við kennslu erlendra mála: Það er mikilvægt að
menn læri að snúa erlendu orðfæri (nú einkum
ensku) á gott íslenzkt mái.“
— Nú tala menn um málfarslega hnignun fjöl-