Helgarpósturinn - 06.08.1987, Page 30

MAL OG MENNING
Um kurteisi (3)
í tveimur síðustu þáttum hefi ég einkum
rætt um orðin kurteis og hœverskur og rakið
þau til eriendra hirðsiða. En víkjum nú að
allt öðru. Orðið prúdur merkir í nútímamáli
„kurteis" eða að minnsta kosti er orðið haft
um tiltekna tegund af kurteisi. Þetta orð er
gamalt tökuorð, komið inn í íslenzku að
minnsta kosti um árið 1000, eins og síðar
verður nánara rakið. Mér þykir trúlegt, að
orðið sé hingað komið úr fornensku prút
„stoltur", en það er sama orð og proud „stolt-
ur, hreykinn" í nútímaensku. Aðrir hyggja
þó, að orðið prúdur hafi borizt hingað á
norðurslóðir úr fornfrönsku prud „hraustur".
Til grundvallar liggur miðaldalatína produs
„fimur; gagnlegur", sem orðið er til úr latínu
providus, en það orð merkir í rauninni „for-
sjáll“ (af lat. video „ég sé“, skylt íslenzku vit
og vita). I elztu textum, sem orðið prúður
kemur fyrir í, virðist það alls ekki merkja
„kurteis", enda verður með engu móti séð,
að það eigi rætur að rekja til hirðsiða.
í eiztu dæmunum um orðið, sem eru frá
því skömmu eftir 1000, merkir það „fríður
sýnum", t.d. talar Sighvatur Þórðarson um
prúðar ekkjur og raunar notar Þjóðólfur
Arnórsson sama orðalag alllöngu síðar. Má
vel vera, að hann hafi lært þetta orðaval af
Sighvati.
Miklu yngri dæmi eru um það, að prúður
merki „hugrakkur". Sú merking kemur fyrir
í Eiríksdrápu Markúss Skeggjasonar (frá
1104): Auði gœddu allvald prúðan ítrir
menn, þeirs hnoggvi slíta, þ.e. ágætir (ítrir)
menn, sem sýna örlæti (hneggvi slíta), gáfu
hugrökkum (prúðum) konungi (allvald) gjaf-
ir, sbr. íslenzk fornrit XXXVI, 212.
En þótt þær tvær merkingar, sem ég hefi
nú rakið, séu algengastar í orðinu prúður
ósamsettu í fornu máli, verður ráðið af forn-
ritum, þar sem prúður er síðari liður sam-
setts orðs, að merkingin hlýtur að vera
„kurteis, hæverskur". Má þar til nefna orðin
háttprúður, látprúður, hirðprúður (um guð-
hræddan mann) og siðprúður. Og meira að
segja má finna dæmi þess, að merkingin
„kurteis" komi fyrir í orðinu ósamsettu, sbr.
t.d.: Hann var hverjum manni kurteisari. At
því varhann kallaðr Asbjörn prúði. Flateyja-
bók II, 5 (útgáfa frá 1945).
Orðið prýöi er vandamál út af fyrir sig.
Sumir málfræðingar telja, að það sé tökuorð
úr fornensku prýte, sem er raunar sama orð-
ið og pride „dramb" í nútímaensku. Þetta
þarf þó ekki að vera. Athuga ber, að orð-
myndunarkennd íslendinga til forna hefir að
líkindum náð til þess, að þeir mynduðu orð
með ,,hljóðvarpi“. Þeir hafa trúlega haft til-
finningu fyrir því, að eins og rýma er mynd-
að af rúmur, ætti sögnin af prúður að vera
prýða og samsvarandi nafnorð þá prýði.
Þannig gætu orðin prýða og prýði verið ís-
lenzkar nýmyndanir. Slík síðbúin „hljóð-
vörp“ eru enn til í íslenzku. Þannig er t.d.
menntskœlingur myndað af menntaskóli, og
ekki hafa menn hikað við að mynda fleirtöl-
una blœkur af blók, sem er enskt tökuorð
(bloke). En um orðmyndunarkennd forfeðra
okkar er líklega bezt að fullyrða sem minnst.
Þá er það einnig athyglisvert um orðið
prýði, að það merkir ekki eitt sér „kurteisi",
en hins vegar er það títt, að orðið nálgist þá
merkingu í samsettum orðum. í þeim hópi
eru m.a. orðin háttprýði, látprýöi og sið-
prýði. Þá er sömuleiðis eftirtektarvert, að
sögnin prýða hefir ekki fengið neina kurteis-
ismerkingu. Hún er ávallt notuð í merking-
unni „fegra“.
Fleiri tökuorð eru notuð í merkingunni
„kurteis" en þau, sem nú hafa verið talin.
Mætti þar til nefna orðið hupplegur, sem til-
greint er í Orðabók Menningarsjóðs og talið
vont mál í útgáfunni frá 1983, en engin at-
hugasemd gerð við í útgáfunni frá 1963. Mér
er tamari orðmyndin hufflegur, sem einnig
er tilgreind í OM, talin vont mál i báðum
framangreindum útgáfum. Báðar orðmyndir
tel ég slettur, sem einungis eigi við í sérstök-
um stíl. Orðin eiga rætur að rekja til dönsku
hoflig og eru þá samróta orðinu hœverskur,
sem fjallað var um í síðasta þætti, þar sem
þau eru leidd af þýzku Hof „hirð". Líklegra
er, að orðmyndin hufflegur sé upprunalegri
í íslenzku, enda líkist hún meira dönsku
fyrirmyndinni. Þess ber þó að geta, að breyt-
ingin pp verður //'kemur fyrir í nokkrum is-
lenzkum orðum, t.d. soppa verður soffa. Um
þetta hefi ég skrifað í tímaritið íslenskt mál
I, en rek það ekki nánara hér.
Af nýyrðum, sem heyra undir sama merk-
ingarsvæði og kurteisi, mætti nefna orðin
háttvís og háttvísi. Bjarni Vilhjálmsson minn-
ist á þessi orð í hinni merku ritgerð sinni
Orðasmíð Sigurðar skólameistara. Honum
farast svo orð:
háttleysa: „Gyðjan (þ.e. Rán) yrkir stund-
um háttleysu í uppalningum sínum...“ (II
287). Ath. neðanmáls: „Háttleysa= (d.)
Taktloshed; háttvísi= (d.) Takt.“ Orðið
háttleysa er gamalt í málinu sem brag-
fræðilegt hugtak (sjá orðabók Blöndals),
enda ber framangreint orðalag Sigurðar
því vitni. Það er myndrænt, minnir á
orðaleik. Ekki er ég þess fullviss, að hann
hafi myndað orðin háttvís og háttvísi, en
vel má það þó vera. Orð eins og forðum,
bls. 55.
Bjarni talar hér varlega, eins og vönduð-
um málfræðingi sæmir. En ég get bætt því
við, að Sigurður skólameistari sagði mér
sjálfur, að hann hefði myndað orðin háttvís
og háttvísi yfir það, sem á dönsku kallaðist
taktfuld og takt. Þessa frásögn Sigurðar dett-
ur mér ekki í hug að rengja. Hann lagði það
ekki í vana sinn að skreyta sig með annarra
fjöðrum.
HVAD ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA?
HAUÐUR HELGA
STEFÁNSDÓTTIR,
RITARI HJÁ MS
„Eg œtla að njóta góða veðursins, það er
að segja ef það helst, og fara út úr bœnum.
Á sumrin reyni ég alltaf að fara eitthvað út
fyrir borgarmörkin um helgar og njóta nátt-
úrunhar. Uppáhaldsstaðurinn er Þórsmörk
og þangað fer a.m.k. einu sinni á hverju
sumri. Einnig fer ég alltaf norður og núna er
ég nýkomin frá Skagafirði og Eyjafirði. Ég
tek aldrei sumarfrí á sumrin heldur tek ég
það í svartasta skammdeginu og fer þá yfir-
leitt til útlanda. Sumarfríið mun ég taka í
febrúar og fer þá til Svíþjóðar og Danmerkur
í svona tvœr vikur. Mér finnst synd að taka
fríið á sumrin þvi þá fer það yfirleitt í vitleysu
og maður hangir bara heima hjá sér."
STJÖRNUSPÁ
HELGINA 7,—9.ÁGÚST
b;i:un'j;ii:FTFITggflZ—
Notaðu föstudaginn, ef þú æt lar að byrja á nýju tóm-
stundagamni, sem síðar gæti orðið tekjulind. Daginn
eftir þarftu að sýna mikla aðgát og gæta þess að
særa ekki tilfinningar fólks. Stuttar ferðir reynast til
einskis og líklegt að þú lendir i ágreiningi vegna fjár-
mála. Ástamálin ganga brösótt og vináttusamband
gæti skaddast varanlega um þessa helgi.
rremijmz
Þú verður að skilja, að einhversem þér þykir ákaflega
vænt um er undir miklu álagi. Hann leikur sér ekki að
þvi að standa í vegi fyrir framkvæmdum. Þú hefur
aflað þér upplýsinga, sem valda því að þér finnst
ákveðnir aðilar ekki trausts verðir. Ovænt atvik munu
færa þér fleiri tromp á hendi, en mikið virðist komið
undir samningaviðræðum annarra. Láttu samt ekki
draga þig miklu lengur á niðurstöðu.
TVÍBURARNIR (22/5-21/61
Þú ættir að vera í fínu formi núna og þess vegna er
tilvalið að benda félögum á það hve ósanngjarnir og
þröngsýnir þeir hafa verið. Framtíð þín er björt og
raunar hefur þú aldrei haft jaf ngott vald á tilfinning-
unum og verið jafnviss um eigin hæfileika. Það kem-
ur hins vegar illa við aðra að sjá styrk þinn og sjálf-
stæði, en þeir hefðu átt að sjá þig í réttu Ijósi fyrr.
Föstudagurinn er góður þegar fjármál eru annars
vegar, þó um einhverjartafir geti orðið að ræða. Þau
mál eru hins vegar varhugaverðari daginn eftir og þá
er best að sýna fyllstu aðgát. Allar sameiginlegar
fjárreiður eru sérlega viðkvæmar þessa dagana og
ekki ótrúlegt að til harðra skoðanaskipta komi í því
sambandi. Það fer mikið fyrir tilfinningunum á
sunnudag.
Ljón á öllum aldri ættu að rækta mikilvæg, persónu-
leg sambönd. Horfstu í augu við þá staðreynd, að þú
getur ekki verið stoð og stytta allra í kringum þig.
Trúlega er ákveðnum kafla í lífi þínu að Ijúka. Hafðu
ekki áhyggjur þó svo einhverjar tafir verði og láttu
það fyrir alla muni ekki koma niður á heilsunni. Þú
finnur fyrir sambandsleysi við vissan aðila, en held-
urðu að hann hefði nokkurn tímann getað uppfyllt
þarfir þínar?
Þú hefur gott tækifæri til að takast á við þá, sem
staðið hafa í vegi fyrir þér. Það hentaði þér eflaust
betur að vera opnari og hreinskilnari, en það er hægt
að gera mun meira með því að vinna undir yfirborð-
inu, sérstaklega þegar tilfinningamál eru annars
vegar. Láttu ástvini eða félaga ekki að hafa áhrif á
dómgreind þína eða neyða þig tii að hafna góðu til-
boði.
rmniim 111111—
Eitthvað verður til að kynda undir réttlætiskennd
þinni á föstudag og er hún þó ærin fyrir. Þér veitist
ekki auðvelt að leita uppi ánægju á laugardag og ást-
vinir gætu reynst á öndverðum meiði varðandi
ákveðið atriði. Þú skalt nota alla þína kænsku á
sunnudag, ef þú vilt komast hjá alvarlegum sprung-
um i annars gott vináttusamband. Vandamál á til-
finningasviðinu gætu aukist.
SPORÐDREKINN (23/10-22/n
Þú ættir að hugsa um framtíðaröryggi þitt á föstu-
dag. Samstarfsmenn þínir munu verða sammála þér
og það kemur sér vel við þessar bollaleggingar. Á
laugardag gæti komið blettur á orðstir þinn og ásta-
málunum fylgir nokkur hætta. Vandaðu val þitt á
kunningjum. Ættingjar gætu orðið sárir á sunnudag,
ef þeir eru látnir sitja á hakanum.
BOGMAÐURINN (23/11-21/12;
Erfiðleikarnir undanfarið hafa kannski valdið því, að
þú hefur misst áhugann á verkefni, sem hefur ferða-
iag í för með sér. Það væri hins vegar synd að hætta
við núna, þegar möguleikarnir eru svona margir. Þú
hefur orðið fyrir vonbrigðum og þurft að aðlagast
nýjum aðstæðum, en þú sérð að eitthvað enn betra
kemur í staðinn. Ekki reyna að neyða fólk til að vera
opinskátt og hreinskilið. Það eru aðrar leiðir til þess.
STEINGEITIN (22/12-21/1
Þér væri hollt að leita ráða hjá eldra og reyndara fólki
á föstudag. Og ef þú þekkir einhvern, sem er veikur,
er líklegt að viðkomandi fari að batna um helgina.
Laugardagurinn verður hins vegar erfiðurog þú ættir
ekki að hefja nýtt ástarsamband daginn þann. Þú
hefur fjárhagsáhyggjur á sunnudag og gætir lent í
rifrildi, sem snýst að einhverju leyti um peninga.
VATNSBERINN (22/1-19/2
Ákveddu nú að láta aldrei aftur traðka á þér! Næsta
vika gæti orðið mjög erfið á tilfinningasviðinu, en þú
verður að koma fólki í skilning um að þú ræður þér
sjálfur. Ástvinir þínir eru undir miklu álagi, svo þú
skalt ekki taka það sem þeir segja nærri þér. Treystu
dómgreind þinni og komdu öllum á óvart, þvi að-
stæður eru þér afar hagstæðar um þessar mundir.
Snúðu af þér aðila, sem notfærir sér örlæti þitt.
FISKARNIR 12012—2013]
Þú hefur komist að einhverju, sem bendir til þess að
illa hafi verið komið fram við þig af vinnufélögum.
Lóttu þetta þó ekki setja þig út af laginu, því bráðum
fréttirðu svolítið, sem snýr dæminu við. Vertu opinn
fyrir hugmyndum og gáðu hvort eitthvað kemur ekki
í Ijós, sem hefur ferðalög i för með sér. Farðu hins
vegar varlega, þegar ný verkefni í vinnunni eru ann-
ars vegar.
30 HELGARPÓSTURINN