Haukur - 01.07.1902, Blaðsíða 9

Meginatriði heilsufræðinnar.
Eftir A. Utne.
Framhald.
Vjer skulum fá oss skál með vatni i, stórt vatns-
glas tómt og dálitinn vírspotta. Vjer beygjum vírinn,
eins og sýnt er á 22. roynd, bindum ofurlítinn baðm-
ullarlagð við endann á honum, og vætum lagðinn í
spíritus. Svo rekum vjer bugðuna á vírnum ofan í
vatnið í skálinni, en látum endann með baðmullarlagðin-
um standa upp úr vatninu. Því næst kveikjum vjer
á baðmullarlagðinum, og hvolfum í snatri glasinu yfir
logann, þannig, að barmarnir á því nái lítið eitt ofan
í vatnið. A þennan hátt er loftið í glasinu gersamlega
afkróað. Loginn slokknar bráðum, vaiuið stígur hærra
upp í glasið, og fyllir hjer um bil einn fimmta hluta
af því. Loginn hefir því eytt- V5 af lofti því, sem byrgt
var í glasinu, og loftþrýstingin í kringum glasið hefir
nú rekið vatnið upp í hið auða rúm.
Sá hluti loftsins, sem loginn eyddi, er kallaður
súrefni. Hinir fjórir fimmtu hlutarnir, eða það sem
eftir er af lofti í glasinu, er mestmegnis köfnunarefni.
Súrefnið er svo nefnt vegna þess, að það samlagast
auðveldlega ýmsum öðrum efnum, og myndar þá súr
efnasambönd, sem nefnd eiu sýrur. Vegar t. d. kol
eða kolakennd efni, svo sem spíritus, olía, tóig, trje
o. s. frv. sameinast súrefni við bruna, myndast súr
lofttegund, sem er samsett af kolefni og súrefni.
Lofttegund sú er kölluð kolsýra. Hún er þyngri
heldur en andrúmsloftið, og er þess eðiis, að vatnið
sýgur hana auðveldlega i sig. Yið tilraun þá, sem
lýst er hjer að ofan, sameinaðist mestur hluti kol-
sýrunnar vatninu, en köfnunarefnið varð eftir yfir vatninu
í glasinu.
Vjer getum nú gert. aðra tilraun með þetta efni.
Yjer skulum taka rúðugler eða pappaspjald, og setja
það undir barmana á glasinu, meðan þeir eru niðri í
vatninu, og snúa svo glasinu við. Þá verður vatn á
botninum í glasinu, en ofan á vatninu er köfnunarefni.
Vjer stingum nú logandi eldspýtu ofan í köfnunarefnið.
En loginn slokknar þá þegar í stað. Ef vjer látum
eitthvert smákvikindi, t. d. flugu, niður í iofttegund
þessa, þá kafnar hún. Þess vegna er lofttegund þessi
kölluð kofnunarefni.
Pessar tvær lofttegundir, súrefnið og köfunarefnið,
blandast þannig, að andrúmsloftið er hvervetna samsett
af hjer um bil einum fimmta hluta súrefnis og fjórum
fimmtu hlutum köfnunarefnis. Súrefnið er nauðsynlegt
við allan bruna og alla hitamyndun, sem og til þess,
að viðhalda öllu lífi á jörðinni. Það er þess vegná
einnig kallað lífsloft.
En hvað gerir þá köfnunarefnið?
Það dregur úr áhrifum súrefnisins, sem annars
myndu verða allt of svæsin. Ef andrúmsloftið væri
eintómt súreíni, þá myndi eldurinn ekki einungis eyða
öllum þeim efnum, sem vjer köllum eldfim, heldur
myndi hann og brenna til ösku ýms önnur efni, og
meira að segja málma. Stál og járn, er vjer nú smíðum
flest áhöld vor úr, myndi þá brenna til ösku undir eins
og það væri gert glóandi í eldi.
Loftið sem vjer öndum að oss, hreinsar og vermir
bióðið, en óblandað súrefni myndi verka á það sem
megnt eitur.
Köfnunarefnið er þess vegna nauðsynlegt til þess,
að blanda og þynna súrefnið, og veikja áhrif þess
Köfnunareftiið styður og að næringu mavgra jurta.
Beigjurtir, svo sem ertur og bauuir, sjúga það í sig úr
loftinu gegnum blöðin, og nota það sem næringarefni.
Auk þess hefir ræktaður jarðvegur þann eiginleika,
að geta drukkið i sig köfnuuarefnið, og breytt því i
næringarefni jurta.
í þrumuveðri myndast og næringarefrti jurta úr
köfnunarefni og súrefni loftsins. Það er kallað saltpjeturs-
sýra. Hún sameinast vatni, og fellur því með regn-
dropunum til jarðarinnar. Hún leysir ágætlega mörg
efni úr steinaríkinu, en í jarðveginum er víða mikið
af slíkum efnum. Og þegar þau ent leyst, hafa jurt-
irnar gagn af þeim, en annars ekki.
Kolsýran er litarlaus og ósýnileg lofttegund. Hún
myndast við bruna kolaborinna efna, einnig við öndun
manna og dýra, við rotnun dýraleifa og jurfaleifa, og
sömuleiðis við gerð í öli eða víni. Það er þess vegna
ætíð töluvert af kolsýru í ioftinu (1 lítri í hverjum 2500
lítrum af lofti).
En jurtirnar eyða kolsýrunni. Fær anda að sjer
kolsýrunni úr loftinu, og draga úr henni kolefnið, sem
er mjög svo mikilsvert næringarefni þeirra, og svo anda
þær súrefnirtu frá sjer aftur. (Eins og áður er sagt,
er kolsýran sameinað kolefni og súrefni). Jurtirnar
stuðla þess vegna mjög að því, að hreinsa loftið og
bæta það.
í stórum bæjum og borgum, þar sem mikið er
af mönnum og dýrum, þar sem margar eldstór fram-
leiða kolsýru, og þar sem hún myndast að öðru leyti
á margvíslegan hátt við rotnun og gerð — þar ætti
ætíð að gróðursetja trje og rauðberjarunna alstaðar
þar, sem því verður komið við.
Með því að kolsýran streymir víða upp úr jörð-
inni, verður ætíð að fara mjög varlega við gröft og
hreinsun brunna, kjallara og neðanjarðar-sorpræsa.
Kolsýran er eins og köfnunarefnið að því leyti, að ijós
getur ekki lifað í henni. fess vegna taka menn ijós
með sjer, þegar þeir fara ofan í brunn, eða ofan í
kjallara, þar sem öl eða vín er jastað. Meðan Ijósið
logar, er eingin hætta á ferðum, en ef það slokknar
eða logar illa, þá verður að viðra rúmið, áður en farið
er ofan í það.
Ef slökkt kalk er látið í rúm, sem kolsýra er í,
þá sameinast hún kalkinu og myndar kolsúrt kalk.
í lofti því, sem vjer öndum að oss í herbergjum
vorum, koma og stundum fyrir skaðvænar lofttegundir,
svo sem kolsýringur og brenniloft (gas). Báðar þessar
— 209 —
— 210 —