Tíminn - 12.04.1918, Blaðsíða 3

T í M I N N
75
6ðmnl og ný einokun.
Fá orð eru eins ilía ræmd í
málinu eins og orðið einokun. Er
það því óspart notað til að spilla
fyrir ýmsri slarfsemi, sem telja má
fólki trú um að eigi skilt við ein-
okunina gömlu, hvort sem svo er
í reyndinni eða ekki. Er þar skemst
a að minnast, að hin opinberu
afskifti af viðskiflalífi landsins hin
síðustu ár fá þann dóm hjá viss-
um stéttum manna. Orðið er notað
eins og Grýla á ahnenningsálitið,
en eins og flestar gömlu barnasög-
urnar fengu þann eftirmála, að
Grýla væri dauð, eins hefir því
verið troðið inn í þjóðarmeðvit-
undina, að einokunin gamla væri
dauð.
En maðurinn er lortryggin skepna
að eðlisfari; því rekur hann fyr eða
seinna fætur í allar fullyrðingar.
Og í þessu efni er strax tvenns að
gæta: hvort enn sé eftir angar af
samskonar einokunarvaldi og áður
fyrr ríkti yfir öllum viðskiftum, og
alræmdast er, og liinsvegar hvort
vald þetta hið gamla kunni að
hafa skifl um ham, og þrifist ef
til vill enn með þjóðinni — í
dularklæðum. Nú virðist yfirleitt
horfið frá þeirri stefnu, að selja
einstökum mönnum þau einkaleyfi
og forréttindi á hendur, sem úti-
loka samkeppni á aðra hliðina,
en bindi þeim fasta viðskiftamenn
á hina, en á slíkum einkalej'fum
bygðist hin gamla einokun. En
fyrir alt gemsið hin síðari ár um
afnám hennar, virðist þjóðin hafa
inist sjónar á því, að þann dag í
dag nýtur einn atvinnurekslur ná-
kvæmlega samskonar forréttinda,
sem samkvæmt framansögðu var
grundvöllur einokunarinnar.
I>að er lyjjaverslunin í landinu.
Þegar önnur verslun landsins
var geíin l'rjáls mun það hafa
valdið, er rýmkunin náði eklii til
lyfjaverslunar, að meðferð og af-
hending lyfja þætli ekki látandi í
hendur öðrum en sérfróðum mönn-
um, er til þess hefði lært. Þessi
mótbára ein getur þó ekki réttlætt
það, að alþýða öll sé skaltlögð að
óþörfu í hag einstökum mönnum,
er þessa atvinnu stunda. Til að
finna þeiin ummæluin stað, nægir
að benda til þess, að þeir sem
komist hafa að lyfjasölu, einkum
i stærstu kaupstöðunum, hafa um
leið komist á græna grein sem
kallað er. Er það heldur engin
furða eins og búið er í liendur
með atvinnu þeirra: Læknar eru
skyldugir,s að viðlögðum háum
seklum, að kaupa meðul til lyfja-
búða sinna hjá þeim, jafnvel þótt
þeir sé þannig settir, að þeir eigi
næslum eins hægt með að ná til
útlanda og viti það, að ofl munar
50—100°/° á lyfjaverði þar og i
lyljabúðunum hér. En lagaákvæðin
og sektirnar halda þeim bundnuin
við lyfjaverslunina hér, og af því
útsölustaðirnir eru fáir, er eðlilegt,
að læknar standi ekkert vel að
vígi með að krefjast þeirra vildar-
kjara lijá lyfjabúðunum sem gæti
gert þeim lyfjaverslunina sæmilega
atvinnu, því lyfjaverðskráin tak-
markar framfærslu þeirra á vörun-
um, svo þeir eiga alveg undir lyf-
sölunum, hvort þeir fá nokkuð eða
ekkert fyrir lyfjaverslun sína. Að
þessu athuguðu er ekki að undra,
þótt nokkuð kveði við einn tón
hjá læknum um arðinn af lyfsölu
þeirra. Hitt er ekki heldur til að
furða sig yfir, þótt almúgi manns
geri sér ekki grein fyrir hver
stærstan hlut ber frá borði af því
fé, sem neyð og heilsuleysi knýr
hann til að greiða fyrir meðul. En
eftirtektaverð æltu }>ó þau dæmin
að hafa verið mönnum hér á landi,
er úllendir menn hafa flutt liingað
um fárra ára bi), til að safna fé
á þessari atvinnu og flutt sig svo
af landi brott, er nóg þótti komið á
kistubotninn. Minnir þetta óneit-
anlega á þegar skepnur eru fluttar
í eyjar, til filunar.
Þegar svo við þelta bætist, að
lyfjabúðirnar, einkum hinar smærri
skortir algeng meðul langtimum
saman, e'r ekki mikið ofmælt þó
talið sé, að í þessu efni séásland-
ið jöfnum liöndum ranglátt og
ófullnægjandi, með tilliti til þess,
hve hér liggur mikið undir hag og
heilsu þjóðarinnar.
Nú myndu fáir ráða til þess, að
gefa lyfjasölu lausa í hendur óvöld-
um mönnum. En til þess að saman
geti farið réttmæt viðskiftahagsæld
almennings, og hinsvegar trygging
fyrir réttri meðferð og afhending
lyfja, virðist liggja beint við, að
liið opinbera taki þetta í sínar
hendur — með öðrum orðum, að
slofnað sé til landsvershinar á lyfj-
um. Myndi slík aðferð óvíða eiga
betur við. Væri þá sjálfsagt að
hafa heildsölu og vörubúr í Rvík
undir handleiðslu landlæknis, og
jafnframt skrifstofu, er tæki á móti
pöntunum af öllu landinu, bæði
frá læknum, og öðrum útsölustöð-
um.
Að sjálfsögðu ætli að hafa lyfja-
verðið svo lágl sem komist yrði af
ineð, til að standast eðlilegan versl-
unarkostnað, því það yrði að telj-
ast hinn allra ómannúðlegasti skatt-
ur, að hafa lyfjaverð hærra en svo
sem minst má verða. Kemur þar
til greina, að þeir sem mest þurfa
á lyfjum að halda, hafa að jafnaði
minst gjaldþolið — og nóg annað
að borga, sem stendur í sambandi
við meðalakaup þeirra.
Eg get ímyndað mér, að lög-
fræðingarnir rísi ef til vill upp í
sætum sínum, og telji svo mikla
hefð komna á lyfsalaréttindin, að
við því verði helst ekki hreyft, og
í öllu falli verði að greiða þeim
Sannreyndir andspænis trúarsetningum. (Frh.).
Halda má því fram, að meðan
einhverjir vísindamannanna hafi
ekki látið sannfærast, þá sé hættu-
laust fyrir kirkjuna og viturlegt af
henni að líta með efa og ímugust
á það, sein fer í bága við rétltrún-
aðinn. Það er nú svo. Vissulega
er þar um vandamál að ræða; en
það er aldrei fullkomlega hættu-
laust og vituriegt, þótt það kunni
að vera afsakanlegt, að vilja ekki
kannast við sannleikann eða afneila
honurn. Það er byrði að verða að
kveða upp dóm. En þeirri byrði
verður ekki varpað yfir á herðar
einhverra annara inanna. Það er-
um vér — svo mundi Carlyle hafa
orðað það — það erum vér, sem
fyrirdæmdir munum verða.
Auk þess er aðstaða rétttrúaðra
klerka alt önnur en aðstaða rétt-
trúaðra vísindainanna. Það ætti
vissulega að vera óhugsandi, að
imugustur á öllu því, sem er eða
virðist vera yfirnáttúrlegt, eða af-
neitun þess, geti dafnað í and-
rúmslofti klerkdómsins. Flestar
kenningar kirkjunnar eru gagn-
þrungnar af trú á hið yfirnáttúr-
lega. Að þessu lejdi ætli því ekki
að vera yfir neinu að kvarta. Um-
kvörtunin er þá heldur ekki sprott-
in af þeirri ástæðu. Trúhneigðir
ritdeilumenn kvarta fremur undan
því, að það sé ranghverfan á öðr-
um heimi, sein menn verði að
snúa sér til. Þeir halda því ekki
fram, að fyrirbrigðin séu ósönn,
heldur hinu: að i núverandi mynd
sinni séu þau djöfulleg; það séu
ekki máttarvöld liins góða, seni
vér eigum mök við í sálarrann-
sóknunum, heldur máttarvöld hins
illa. Sumir leiðtogar rómversk-kat-
ólsku kirkjunnar láta ekki standa
á þvi að benda í þessa átt, þó að
líf helgu mannanna þeirra ætti að
koma þeim til að bægja á sér. Það
er engin nýlunda, þó að eitthvert
óvelkomið afl sé eignað milligöngu
Beelsebúbs; það er mjög gömul og
virðuleg ákæra. Dæmin eru kunn
úr sögunni4 og þegar vér minn-
umst þeirra, getum vér trauðla
varist þvi að lita svo á, að slíkur
áburður sé nærri því oflof. Þó að
ekki sé hærra farið en til Jóhönnu
frá Arc, þá var innbláslur hennar
opinberlega eignaður vélabrögðum
djöfulsins. En slík skoðun á mál-
inu er þó í raun réttri ekki dóm-
ur reislur á sannreyndunum; það
er helber hleypidómur gegn þeim.
Þeir fán kirkjumenn, sem hafa ver-
ið vottar að fyrirbrigðunum eða
kynt sér þau, eru ekki þeirrar
skoðunar; góða hliðin á þeim verð-
ur þá bersýnileg.
Varhugaverð hlið kann að vera
á þeim lika. Já, sannlega eru fáir
hlutir til, sem ekkert er unt að
segja um nema gott — vissu-
lega er manneðlið sjálft ekki einn
af þeim ; og þessar sannreyndir eru
nálengdar manneðlinu; þær sýna
mannlegan mátt og hæfileika, sem
ná út fyrir hið vanalega svið. Það
mætli vera undarlegt, ef engin á-
hætta væri því samfara að nota
slíka hæfileika, ólrúlegt, að þeir
séu einskær, óblandin og alger
gæði. All gott má vanhelga. Guðsr
dýrkunin er engin undantekning
frá þvi. Trúarreglur og helgisiðir
hafa gert tjón, að minsta kosti á
umliðnum öldum; því að sumar
trúarvenjur liafa falið í sér losta-
skaðabætur, sem nú hafa þá at-
vinnu, ef einkaréttindin verði af-
tekin.
Eg er ekki svo fróður, að eg
viti hvenær eða hvernig Iyfsalarétt-
indin eru undir komin, en heil-
brigð skyhsemi segir mér, að það
geti á engan þann hátt verið, að
ekki megi breyta þeim eða upphefja,
og því fremur, sem lengra kann aö
vera frá liðið, og meiri breyling
orðin á öllum viðskiftahugmvnd-
um. —
Um skaðabæturnar er eg þeirrar
skoðunar, að léti hlutaðeigendur
sér ekki nægja vel launað starf
við þessa atvinnu í opinberri þjón-
ustu, þá játuðu þeir með þvi að í
sambandi við núverandi atvinnu
þeirra væri sjálftekin skattstofn,
sem þeir fengi ekki uppbót fyrir i
venjulegum starfslaunum. Þá játn-
ingu myndu þeir þó siður gera, ef
öðruvísi væri að málinu komið.
Það er engum vafa undirorpið,
að fleiri angar af rótum hinnar
fornu einokunar en lyQaverslunin
ein eru til hér ennþá. Að hún var
nafngreind sérstaklega, var annars-
vegar af þvi, að hún var eftir-
tektaverðasta dæmið, og á hinn
bóginn af því að hún bygðist á
sérstökum, lögtrygðum forréttind-
um, sem aðrar atvinnugreinir höfðu
ekki lengur af að segja. Af þeim
ástæðum er og auðveldara viðfangs
að breyta því skipulagi, sem um
er að ræða. En þar sem áþekkrar
viðskiftaeinokunar gætir ennþá, er
all verra við að eiga, því hún
byggist þá ekki beinlínis á löggjaf-
aralriðum, heldur á sérstökum við-
skiftaaðstæðum, eða öðrum þeim
gögnum, er að sama haldi koma.
Ætli löggjafarvaldið að láta til sín
taka um það, þarf að fara gælilega
í sakinar, svo ekki verði verr farið
en heima setið.
girnd og grimd og þvi í raun og
sannleika verðskuldað að vera tald-
ar djöullegar.
Sem siðasta úrræði mun þvi
lialdið fastlega fram, að veikari
bræðurna verði að vara við að
fást við slíka hluti. Vafalaust. Leið-
togar neyðast til að fara nokkuð
eítir því, hvað hagkvæmt er; menn
verða að bæla niður ofstækina,
banda heimskingjunum frá. En
þegar menn fara að réttlæta þekk-
ingaróbeitina með umhyggjunni
fyrir veikari bræðrunum, þá er sú
afsökun of fljóttekin, of auðfengin
og fyrirhafnarlítil. Umhyggjusemin
fyrir aulaskap þeirra á ekki að fá
að kæfa sannleikann. Og vissulega
má gera of mikið úr auiningja-
skap hinna veikari bræðra. Nokk-
uð af höiium er imyndun ein;
meira af honum er innræll en rót-
gróið; oftlega revnist hann að vera
kominn af röngum kenningum.
Allur almenningur tekur venjulega
sannleikanum i sakleysi, þegar frá
honum er- skýrt eins og vera ber,
neina þegar greindarleysið er mjög
mikið og þegar skynsemdarlausir