Tíminn - 12.04.1918, Blaðsíða 4

76
T í M I N N
»Frjálsu samkepninni«,var ætlað
að hrinda allri einokun af stóli,
og vissulega hefir henni orðið mikið
ágengt um það, þó hinu verði ekki
neitað að sú gamla á nokkur vígi
eftir, þar sem afskektast er og
ógreiðast til viðskifta hér á landi.
Að því lutu þau ummæli mín að
enn fyndist angar af rótum hinnar
fornu einokunar, þó grundvöllur
hennar sé nú uppblásinn á stórum
svæðum. En eins og margur upp-
blástur verður til þess að mynda
nýjan jarðveg annarsstaðar, eins
hefir uppfok einokunarinnar allvíða
myndað jarðveg fyrir samvinnu i
viðskiftum — fyrir samvinnufélög.
Samvinnufélögin hafa tekið upp
samkepnina móti kaupmönnunum,
sem i hugum alþýðu voru ímynd
hinnar fornu einokunar, þrátt fyrir
hina frjálsu samkepni þeir^a á milli.
Nú eru veðrabrigði i öllum viðskift-
anna heimi, og er þá ekkf óliklegt,
að þeir sem í baráttu eiga þar,
þurfi að leita sér að nýjum vopn-
um og sóknargögnum. Þetta hafa
keppinautar samvinnumanna séð,
og benda ýms mörk til þess, að
þeir ætli nú að fara að nota
hennar eina vopn — þ. e. að
efna til samvinnu með sér til þess
frekari sóknar og varnar í barátt-
unni við samvinnufélögin.
Fordæmi að slíkum samtökum
eru i Ameríku (hringarnir um
hveiti, steinolíu o. fl.), þó þar sé
ekki beinlínis beint að samvinnu-
félögum. Er það hin fylsta einokun,
þó ekki styðjist við lögbundin for-
réttindi, og þvi er leidd athýgli að
þessu hér, að i upphafi greinarinn-
ar var vikið að þvi, að auga þyrfti
að hafa með, hvort einokunarvald
kynni að vera að smeygja sér inn
í landið i dulargerfi. Ef svo væri,
er betra að mæta því viðbúinn,
áður en það er komið inn fyrir
túngarðinn, og hollara hverjum
þeim, sem ann alþýðu sjálfstæðis
í viðskiftasökum, að skipa sér
undir merki strax, því annars
lendir hann, ef til vill, inn i hina
fylkinguna — að óvörum.
J. Gauti Pjetursson.
Um fræðslumál.
Því hefir jafnan verið svo varið,
að íslendingar hafa sniðið umbæt-
ur í löggjöf sinni og öðru eftir
nágrannaþjóðunum. Þetta hefir alla
jafnan verið hægðarleikur, þar sem
þær hafa ávalt »gengið á undan«
og við á eftir. Margt golt höfum
við haft af apahætti þessum, margt
nýtilegt lært, og þó sérstaklega á
meðan við vorum að komast á
það menningarstig er við nú stönd-
um á. En nú er sá timi þegar kom-
inn, að við ættum að geta farið
að þekkja aðstöðu okkar og ástæð-
ur. Og því betur sem áfram mið-
ar í þá átt, munum við komast
að raun um, að mýmargar ástæð-
ur knýa okkur til að vera islenzkir
í hug og háttum á meðan við
byggjum þetta land. Svo er um
fræðslumálin. Við verðum að sniða
þá löggjöf eftir íslenzkum kjörum
og kostum og — engu öðru.
— — Skólaskyldan er ekkert
»ideal«, heldur meðal að marki.
En um öll slík »meðöl« má deila.
í*ó hafa flestir tekið hana upp. En
fjarri sé því að öllum líki hún
vel. Nágrannar okkar hafa skóla-
skyldu í 7—8 ár. Og deilt var um
það sumstaðar fyrir 10 árum, hvort
lengja ætti skylduna eða- ei. Pó var
það ekki gert. Nú hefir verið minst
á það opinberlega, í sama landi,
að stytta hana að mun eða jafn-
vel afnema hana með öllu. Hið
síðara verður liklega seint tekið
til bragðs, þar eð það virðist óhjá-
kvæmilegt að skyldan sé. En það
sýnir, að þeir þykjast ekki hafa
enn þá fundið »púðrið« og að
langa námskyldan sé ekki alt, þó
lengri reynslu hafi.
Hin gildandi ísl. fræðslulög fóru
ekki með námskylduna nema í 4
ár, frá 10—14 ára aldurs, sem
kunnugt er. Fanst flestum það nóg.
Nú eru aftur á móti sumir er færa
vilja markið út, lengja skylduna
og sé eg að »Vörður« tekur í þann
streng. — Þeir sem þannig líta á,
munu telja heimilin ónóg uppeld-
inu en sltólana alt. Er það sjálf-
sagt ávöxtur »skólahrokans« er loða
hefir þótt við þá íslendinga er í
skóla hafa gengið. Eg er að vísu
þeirrar skoðunar að mörg heimili
séu óhæf til að ala upp börn, og
ekki sæti það á mér, kennaranum,
að kasta skugga á skólana. En eg
vil ekki berja Iiöfðinu við stein-
inn né horfa á alt i hyllingum. —
Skólarnir eru lika misjafnlega góð-
ir eins og heimilin, og slæmir
skólar eru í engu betri uppeldis-
stofnanir en venjuleg heimili, eða
þó af lakara taginu séu. Og svo
er Guði fyrir þakkandi að mýmörg
íslenzku heimilin hafa hingað til
alið upp margan nýtan borgara,
án »skyldu« eða skóla. Hins ber
líka að gæta, að heimilin eiga að
batna, verða færari um að ala bö,rnin
vel upp, annas er unnið fyrir gíg.
— Það er óneitanlega mikill mun-
ur fyrir foreldra sem setið liafa í
skóla, að búa barn sitt undir
skóla, ellegar hina sem aldrei hafa
í skóla komið og lílið skyn bera
á hvers skólinn á og verður að
krefjast. Þau ættu einnig að vera
hæfari til að seðja fróðleiksfýsn
barnanna og yfir höfuð ala þau
betur upp. Það er vitanlega aldrei
nema rétt að þjóðfélagið hjálpi til
í þeim efnum, en það má als ekki
ganga þar of langt. Slíkt mundi
skerða ábyrgðartilfinning heimil-
anna, þau mun skella allri skuld
á skólana. Það hefir jafnvel 4 ára
skyldan sýnt. Hún hefir svæft
margt heimilið í þessum efnum,
og svefninn mundi verða rólegri
ef lengja ætti skylduna, þar aö
auki mundi það verða slikt kostn-
aðarbákn er við sliguðumst undir.
— Nei, þjóðfélagið íslenzka verður
að gera afar miklar kröfur til
heimilanna í uppeldismálunnm, við
megum ekki við öðru. Og mundu
langflest þeirra sýna það að þau
voru traustsins verðug.
Og svo fjærri er það, að við
megum við að lengja skylduna að
við verðum að slytta hana um 2
ár, og trúa heimilunum fyrir börn-
unum til 12 ára aldurs. — Sum-
um mun nú finnast sem svo, að
með því mundi stigið spor aftur-
ábak, og að sá höggvi er hlífa
skyldi, en svo er ei. Það spor
myndi miða fram en ekki aftur.
Skal eg nú gera grein fyrir því
að nokkru.
Mín reynsla er sú, að venjulega
»gefin« börn hafi sjaldan eða aldrei
náð neinum verulegum námsþroska
fyr en 12 ára, eða tvo siðustu
veturna í skólanum, enda sum svo
óþroskuð líkamlega að þau þola
varla svo langa skólavist. Mýmörg
af þessum börnum mundu því
hafa haft betra af að vera heima
í sæmilegu heímilislífi og útivist.
Nokkuð meiri kröfur þyrfti að
gera til 12 ára barna við inntöku
í skólana, en nú er gert til 10 ára
barna, aðallega að þau væru vel
læs. Prestarnir ættu að mestu leyti
að sjá um kristindómsfræðsluna,
en miklum undirbúning í öðr-
um námsgreinum geri eg ekki svo
mikið úr. Nokkur þyrfti hann að
vera, sérstaklega í skrift og reikn-
ingi. Þá fækkuðu skólaskyld börn
í landinu um nálega helming, og
það er engum vafa bundið, að
meiri og betri kenslu og áhrifa
má vænta af einum kennara er
dutlungar ganga fram úr hófi. Og
mörg af þeim sannindum, sem
komið hafa í ljós við sálarrann-
sóknirnar, eru ekki þungskilin;
þau heyra til „daglegri reynslu, og
meira að segja: þau er svo ná-
tengd trúarlærdómum og helgivenj-
um, að i raun og veru ættu guð-
fræðingar, kennimenn og prestar
að geta dæmt um þau sjálfir og
fagnað þeim, ef þau eru sann-
reyndir. Trúmála-leiðtogarnir ættu
ekki að ieita hælis bak við bráða-
birgða-varnargirðing þeirra rétt-
trúaðra vísindamanna, er mest
hallast að efnishyggjunni. Ekki
ættu þeir heldur að hika við að
kynna sér svo vel varhugaverðu
hliðina á þessu máli, að þeir verði
færir um að hjálpa mönnum í
örðugleikum og haga sér skynsam-
lega, þegar einhvern vanda ber að
höndum. En hentugra er að fá
fræðslu frá mönnum, sem mark
er á takandi, en ekki frá hjátrú-
arbelgjum. Meira að segja, trú-
málaleiðtogarnir eru sóma sins
vegna skyldugir til að kynna sér
þetta mál og ganga úr skugga um,
hvort það sé sannleikur eða lygi;
því að það liggur í augum uppi,
að viðburðir, sem gerst hafa á
liðnum tímum, ættu að gerast af
nýju, þegar skilyrðin eru fyrir
hendi; og ef ekkert svipað þeim
kemur nokkuru sinni fyrir, ef nú-
tíðarsögurnar um, að þeir gerist,
eru ósannar, þá getur ekki hjá
því farið, að menn tortryggi þá
frásöguna, sem kennimennirnir tylla
trú sinni við. Ef vér leggjum nú
alþýðu-skilninginn í orðið »krafta-
verk« og ef það verður sameigin-
leg reynsla allra, að »kraftaverk
gerist ekki«, þá draga menn af því
þá ályktun, að þau hafi aldrei
gerst, og útsýn vor yfir alheiminn
nær þá ekki út yfir annað en það,
sem algengt er og kunnugt oss.
Ef engir nýir viðburðir gerast,
svipaðir hinum gömlu, þá verður
ekki bjá því komist, að menn fari
að halda, að hinum fornu sagna-
riturum hafi skjátlast og að þessir
kynlegu viðburðir fyrri tíma hafi
í raun og veru aldrei gerst. Sann-
leikurinn er sá, að nú hugsa flestir
mentaðir menn á þessa leið. Við-
burðir, sem menn áttu einu sinni
von á að gerðust, eru nú orðnir
ótrúlegir, svo ótrúlegir, að menn
verða jafnvel að véfengja vitnis-
burð nútíðarmanna um þá, nema
sönnununum fyrir þeim sé hrúgað
svo upp, að þær verði óviðráðan-
legar. í því skyni verður að gagn-
rýna stranglega frásögur um við-
burði, sem nýlega eiga að hafa gerst.
Ef það er rétt að véfengja þær, þá
verður sú véfenging að leggja út í
rannsóknar-áhættuna og fá þá stað-
festing, sem er óyggjandi.
í raun og veru verður ekki sagt
um áreiðanlegar sennreyndir nátt-
úrunnar, að þær séu »gamlar«
eða »nýjar«; heimurinn hlýtur að
vera samfeld heild; og það er af-
staða mannanna til sannleikans,
sem breytist með tímanum, en
ekki sannleikurinn sjálfur. Ef sagt
er, að einhver fyrirbrigði séu ný,
þá getur ekki verið við annað átt
en það, að menn hafi nýlega orðið
knúðir til að kannast við þau sem
núlíðar-tilbrejdni gamalla viðburða,
en ekki að neitt sé nýtt í sann-
reyndunum sjálfum; viðurkenning
þeirra og áherzlan, sem á þau er
lögð, kann að vera ný. Allar sann-
reyndir vísindanna, hvort sem þær
eru radíum eða Röntgensgeislar
eða rafmagnseindir, eða eitthvað
annað, eru eins gamlar og
fjöllin, og í raun og veru miklu
eldri; engin ný sannindi eru til
nema í hugrænum skilningi, þó að
það sé afsakanlegt, að orðtakið sé
notað í þeim skilningi. Það eitt er
nýtt við þau, að annaðhvort eru
þau alveg nýfundin af mönnunum
eða mennirnir hafa nýlega vaknað
til meðvitundar um starfsemi þeirra
í veröldinni umhverfis sig. Aldrei
hefir það brugðist, þegar þetta hefir
komið fyrir, að um þessar gamal-
nýju staðreyndir hafa orðið snarp-
ar deilur. Eru þær lélegar og au-
virðilegar eítirlíkingar eða eru þær
ósviknar sannreyndir, sem virðast
hafa legið niðri um nokkurt skeið?
Ein ástæða til þess, að menn
hafna þeim öllum saman, er sú,
að eigi er auðvelt að fella þau inn
í náttúruþekkingar-kerfi nútíðar-
innar. Það er skynsamleg ástæða
til þess að líta á þau með tortrygni