Tíminn - 11.05.1918, Blaðsíða 3

TÍMINN
107
Eiðamálið.
»Tvenn mér átta svíöa sár,
senn er máttur þrotinn«.
Síðasta alþingi þáði að gjöf frá
Múlsýslungum eignir Eiðaskólans,
en batt sér um leið þá skyldu, að
halda þar við mentastofnun, sem
rekin væri á landssjóðs kostnað.
Þingið ákvað jafnframt að á Eið-
um skyldi framvegis starfrækja
einskonar gagnfræðaskóla.
Nú í vetur hafa orðið talsverðar
æsingar um þetta mál í sumum
sveitum eystra. Þykir því hlýða að
skýra það nokkuð og jafnframt
gera tilraun til að meta, hverja
þýðingu lausn Eiðamálsins hefir
fyrir uppeldismál landsins í heild
sinni.
Svo sem kunnugt er höfðu báð-
ar Múlasýslur stofnað og starfrækt
búnaðarskólann á Eiðum, en
drjúgum hafði landið lagt fé til
hans, einkum í steinhús það sem
þar var reyst fyrir nokkrum árum.
Báðar sýslurnar töldu sig eiga skól-
ann. Höfðu sýslunefndir beggja
sýslna, og skólanefnd úr þeim hér-
uðum, ráð yfir honum. Nú vill svo
illa til, að nokkur metingur er með
sýslufélögunum eins og glögglega
kom fram í útibúsmálinu. Þar að
auki er magnaður reipdráttur
milli fjarðanna, einkum Suðurfjarða
og Héraðsbúa. Varð þetta Eiðum
til hins mesta óláns. Eigendur skól-
an gátu ekki verið einhuga um
rekstur hans. Sveitamenn flestir
vildu gjarnan hafa þar búnaðar-
skóla. Sjávarmönnum þótti leitt að
kosta til allmiklu fé úr efnalitlum
sýslusjóði, og hafa þess lítil eða
engin not sjálfir. Kom þar að sum-
ir Fjarðamenn vildu að skólinn
yrði lagður niður, eignirnar seldar
og síðan reistir unglingaskólar í
einu eða fleiri af kauptúnum Suður-
Múlasjrslu fyrir það sem félli í
þeirra hlut af dánarbúi skólans.
Er þar skemst af að segja, að
skorlur á samhygð og velvild í
garð skólans dró úr honum fjör
og þrótt. Nýtir kennarar voru þar
oft. En aðsókn var lítil og fór
ekki vaxandi, þótt bætt væru húsa-
kynnin. Og þegar ósamlyndi eig-
endanna náði því hámarki að
ekki varð kallaður saman löglegur,
sameiginlegursýslufundur svo miss-
irum skifti, svo að unt væri að
laga rekstur skólans eftir breyttum
kringumstæðum er af stríðinu leiddi,
þá fór alt um þvert bak. Úr því
var illmögulegl að halda skólan-
um áfram. Austfirðingar sáu að þeir
gátu ekki bjargað málinu við.
Kuldagustur bygðarígsins eyðilagði
stofnunina í höndum þeirra. Hún
gat varla talist nema liðið lík,
sært sextán sárum eins og Hjálm-
ar prúði, stofnunin sem Múlsýslung-
ar gáfu landinu síðastliðið sumar.
Þegar haustaði kom upp sá
kvittur meðal hægrimanna eystra,
að líkur væru til að einn eða tveir
allra efnilegustu kennarar i landinu
fengju atvinnu við hinn endur-
fædda Eiðaskóla. Og með því að
svo óheppilega vildi til, að báðir
þessir menn voru ættaðir af Austur-
landi, var sveitarígnum enn meiri
matur úr sögunni. En svo tilefnis-
laus var kviksagan, að alóvíst mun
enn þann dag í dag, að þessir
menn sæki um störf við skólann,
hvað þá meira. Og þótt þeir hefðu
sótt um og fengið skólann myndi
sú lausn málsins hafa orðið Aust-
urlandi til gagns og sæmdar en
fráleitt æsingaefni. Enda var ekki
lilefnið umhyggja fyrir mentamál-
um, eins og síðar mun sýnt verða.
Form hins nýja Eiðaskóla er
ekki svo ákveðið með lögum, að
framkvæmdin fer að mestu eftir
því, hvernig tekst með kennara-
valið. Og því ræður landsstjórnin.
En með því að ný alda er að
byrja í uppeldismálum landsins,
sem vafalaust hefir innan skamms
áhrif á öll skólamál, hefir það geisi-
mikla þýðingu hvort Eiðum verð-
ur enn kastað á glæ, eða þeir verða
fyrsti liður í hinu nýja skólakerfi
landsins. Er þvi mikið undir því
komið hvort stjórnin ber gæfu til
að velja vel úr hinum mikla um-
sækjendahóp, sem væntanlega
keppir um embættin.
Þrjár leiðir er um að gera með
Eiðaskólann. Er hin fyrsta sú að
gera hann að litlum gagnfræða-
skóla, einskonar vasaútgáfu af
mentaskólanum okkar. Veita em-
bættin langskólagengnum mönnum
sem álit er á fyrir séiþekking í
einhverri fræðigrein. Skeyta því ef til
vill engu þó að þeir menn geri sér
það eingöngu til lífsuppeldis að fást
við kenslu og séu alls ófróðir og alls
áhugalausir um skipulag góðra
skóla erlendis og framfarir sem
verða í þeirri grein árlega. Upp-
skeran yrði eins og við mátti búast:
Kuldalegt samlíf kennara og nem-
enda. Þekkingarhrall í dönsku og
ensku upp á vasann. Hugsunarhátt-
ur í mörgum nemendum, sem gerði
þá hálf utanveltu í þjóðfélaginu,
og lítt undirbúna lífsbaráttuna eins
og hún er að verða hér á landi.
Annað úrræðið er að laga skól-
ann eftir lýðháskólum Dana. Fá
þangað snjalla, mælska áhugamenn
sem kveiktu áhuga og framfara-
þrá í brjóstum lærisveina sinna
með fyrirlestrum og kenslu. Að
þessu stefna ýmsir hinir víðsýnustu
menn á Austurlandi og hefir ann-
ar af hinum fráfarandi kennurum
Eiðaskólans liaft nokkur áhrif i
þessa átt. En sá þröskuldur er á
þessari leið, að slíkir tilþrifamenn
og ræðuskörungar, sem við þarf,
ef vel á að fara, fást ekki i búð-
unurn fremur en »djarfhöttur«
Egils Skallagrímssonar. Enginn af
þeim sár fáu íslendingum, sem hafa
haft gáfur, áhuga og þekking er
geri þá líklega til að geta stýrt vel
slikum skóla, munu sækja um
Eiða, sízt eins háværir og hægri-
menn hafa kojnið þar fram í vet-
ur. Af þeirri ástæðu að enginn,
sem fær er að gera góðan lýðskóla
úr Eiðum, mun sækja um starf
þar nú, er sú leið lokuð. En að
gera þar lýðháskóla með kennur-
um sem hvorki hefðu náttúrugáfu,
þekking á því starfi, né áhuga
eða löngun í þá átt, myndi gera
seinni villuna verri hinni fyrri.
Þriðji vegurinn er sá sem Tím-
inn og vinstrimenn í landinu ætla
að fara í skólamálum landsins þar
sem þeir ráða nokkru um. Má sjá
þess vott í stefnuskrá þessa blaðs.
Þeir vilja að gerðir séu all margir
heimavistaskólar í sveit, slíkir sem
Eiðaskólinn getur verið. Hvort þeir
heita Alþýðuskólar, Þjóðskólar
Gagnfræðaskólar eða eitthvað ann-
að skiftir litlu. Að eins að þeir
samsvari fylstu þörfum þjóðarinn-
ar. Gert er ráð fyrir að í þá skóla
gengju á ungum aldri karlar og
konur, sem síðar verða máttarstoð-
ir atvinnuveganna í landinu: Bún-
aðar, útvegs og iðnaðar. Hraust,
heilbrigt og starfsamt fólk, sem
vel kann að hagnýta sér gæði
landsins og skilur framþróun nú-
tímans. Af núverandi skólum
landsins myndi Hvanneyri einna
helst uppfylla þessi skilyrði og er
það kennurunum öllum að þakka.
En svo broslega fáraðir eru hinir
flasfengnu deilumenn Austurlands,
sem hæst hafa látið um Eiðamálið
í vetur, að engan þeirra Hvann-
eyrarmanna hefðu þeir talið gjald-
gengan að Eiðum sakir ónógrar
skólagöngu. Að vísu kemur það
ekki að sök, því að enginn þeirra
mun hafa haft hug á að sækja.
En það sýnir dómgreind »dómar-
anna«.
í þeim græna sjó sem útþyntur
Nokkrar augnabliksmyndir
frá Danmörku og Noregi
eftir
Bjarna Ásgeirsson.
Á dönskum búgarði.
Ferðatæki Dana eru nær ein-
göngu vagnar og hjól. Þar eru
ríðandi menn jafn sjaldgæf sjón
og akandi menn til sveita hér.
Þar eru líka vegir á alla vegu.
Járnbrautir, þjóðvegir héraðs- og
einkavegir liggja þar um hvern
krók og kima, svo að hægt er að
ferðast landshornanna á milli á
1—2 dögum. Má nota til þess
hvort sem vill, járnbrautarlest, bíl,
hestvagn eða hjól, þykir líka mörg-
um hjólin ómissandi eign, og nota
þau mikið til ferðalaga bæði á
sunnudögum og í öðrum tómstund-
um. Gestrisni þarna er ekki eins
almenn og hér, sem von er. Mundi
mörgum kotbóndanum Þykja
»þröngt fyrir dyrum« ef hverjum
vegfaranda væri boðið heim. Bæj-
irnir þar brosa ekki heldur eins
gestrisnislega við ferðamanninum
og bæjarþilin íslenzku. Þeir eru
flestir bygðir þannig, að öll húsin,
íbúðar og gripahúsin standa hvort
við annað kringum tígulmyndað-
an blett sem nefnist húsagarður.
Blettur þessi er steinlagður og
svarar til hlaðsins á íslenzku sveita-
bæjunum. Þar er venjulega brunn-
urinn og þangað liggja dyr á öll-
um húsum. Húsastíllinn er ein-
kennilegur og gamaldags. Er ekki
ósvipað því að bæirnir hafi vaxið
smámsaman sjálfir upp afjörðinni
eins og hólar. Húsin eru löng og
lág og rishá, með kölkuðum stein-
veggjum og stráþökum. Þau eru
svo köld á vetrum, að ekki má
slokkna eldur í arni þegar frost
er til muna. Þau eru ekki sérlega
tilkomumikil að sjá, en það er
einhver umhyggjublær yfir þeim,
eins og þau viti af þvi, að þau
hafi dregið allar eignir búsins til
sín á einn stað, og geymi þær
þar, eins og hæna unga undir
vængjum sér. Dyrnar eru ekki sér-
lega breiðar né hliðið hátt. En
þegar komið er inn í húsagarð-
inn, finnur maður skjól og öryggi
eins og i vígi. Og þegar inn í hús-
ið kom, mætti eg oft svo mikilli
gestrisni, að hún var fyllilega sam-
bærileg því sem bezt gerist hér.
Svipaðir bæjunum fanst mér bænd-
ur þeir er eg kyntist. Mér virtist
sjóndeildarhringur þeirra ekki sér-
lega stór, og þeir ekki jafn-áhuga-
samir um almenn mál, sem bænd-
ur hér. Og bækur sá eg sjaldan
hjá þeim nema einstaka búfræðis-
bók. Talið hneigðisl líka altaf að
búskap og snerist um hann, þeir
voru margir glaðir og reifir svo
að ekki þurfti að toga út úr þeim
orðin. Það hefir líka verið sagt um
danska bændur, að þegar þeir
væru búnir að kverkja i löngu
pipunum sínum, sem þeir.eiga allir
og nota, og byrjaðir að rabba um
búskapinn, þá rnegi sá vera ánægð-
ur sem veit hvar þeir byrja, því
að sjálfur guð viti ekki hvar þeir
hætta. En oftast inunu þeir vera
einhverstaðar nálægt búskapnum,
því að þar eru þeir heima. Þeir eru
líka sinnandi sínu og búsýslumenn
svo miklir, að þar hafa ísl. bænd-
ur næstum alt af þeim að læra.
Og þetla er ofur eðlilegt. Vinnu-
semin liggur þeim í blóðinu gegn-
um marga ættliði, en menning
þeirra er liltölulega ung. Bænda-
kúgun var feikna mikil þar í landi
á miðöldunum, og dró allan kjark
og menningu úr bændastéttinni og
hefir eimt eftir af því lil skamms
tíma. Enda var bændalítilsvirðing-
in orðin svo megn aA-orðið »bóndi«
og »bóndalegur« (bondsk) eru þar
enn þá einhver hin mestu skammr
aryrði. Sá titill er þar orðinn
nokkurskonar töturklæði sem ekki
þykja hæf nema til skarnverka,
og með öllu ósamboðin hinni ötulu
mönnuðu stétt,, sem með spar-
semi, atorlcu og samvinnu hefir
unnið sér það orð, að vera bezta
búmannastétt heimsins.