Tíminn - 17.06.1930, Side 9

TlMINN
Eggert Kristjánsson
Sími 646. Stofnsett 1900.
Láttu gamminn geysa. —
En þá verða stjórnartaumarnir að vera frá
Sleipnir,
mun þá ferðin vel sækjast og greiðlega.
Hefir selt vöru til Ameríku, Þýzkalands,
Prakklands, Noregs, Danmerkur og Færeyja.
Þrjátiu ára reynsla er nægileg meðmæli.
Sððlasmiðabúðin Sleipnir
Laugaveg 74
Qf^fitíxt
um
í&lzxiðta atxnixxuioegx
(gjtxr
J>ot£eí Qótjannesson, sfóíastjóra
Ef vér viljum gera oss hugmynd um atvinnuháttu
hér á landi frá elztu tímum og starfshagi alla, verður að
mestu leyti að fara eftir fornum frásögnum, með stuðn-
ingi af lögbókunum, svo langt sem það nær. Þessi eru
höfuðgögnin. Og þótt sögurnar h'ermi frá tíðindum, sem
gjörðust tveim til þrem öldum fyrr en þær voru skrá-
settar, verða rök að því færð, að um það efni, er hér
ræðir um, megi þeim treysta í höfuðatriðum, hvað sem
líður sannfræði þeirra um einstaka atburði, er þær herma
frá. Styrkist þetta af frásögnum þeim frá 12. og 13. öld,
sem kalla má, að sé skrásettar samtímis því, er viðburð-
ir gjörðust. En höfuð-röksemdin í þessu máli er sú, að
eigi verður bent á neitt, sem valdið gæti eða valdið hafi
nokkurri verulegri röskun á atvinnu og starfsháttum Is-
lendinga allt frá upphafi og fram um 1300. Á þessum
tíma virðist hið daglega líf manna og verkleg háttsemi
hafa haldið jöfnu fari, þrátt fyrir siðbreytni, innanlands-
róstur og upplausn sjálfs lýðríkisins.
Ýmsir menn hafa fyrr og síðar álitið, og þótzt finna
því áliti stað í fornum frásögnum, að á fyrstu öldum Is-
landsbyggðar hafi loftslag verið mildara hér á landi og
árferði betra miklu en síðar varð og nú gjörist. Það er
reyndar alveg víst, að miklar breytingar hafa á orðið
um gróðurfar á íslandi síðan á landnámsöld. Skógarmr,
sem þá klæddu landið „milli fjalls og fjöru“ eru því nær
horfnir og með þeim mikill gróður annar. Er nú víða
auðn ein og gróðurleysa, þar sem áður var blómlegt land.
En um áhrif slíkra breytinga gróðursins á sjálft lofts-
lagið er nú margt kunnara en áður og þarf ekki um slíkt
að fjölyrða. Hitt verður aftur tæplega nokkru sinni full-
yrt, að stórvægilegar byltingar hafi á orðið í þessu efni,
þannig, að loftslag hafi kólnað til nokkurra muna af gagn-
gjörðum breytingum á straumum sjávarins, sem jafnan
hafa valdið mestu um veðuríar á Islandi, eins og kunn-
ugt er. Hafa íslendingar því jafnan átt við svipaða kosti
að búa um náttúrufar landsins, er áhrif rányrkjunnar og
einstakra náttúrubyltinga (eldgosa og landskjálfta) eru
frá talin. En slíkt verður ekki við eina öld kennt öðrum
fremur, þótt nokkuð hafi misjafnt til gengið.
Frá upphafi vega varð þjóðin mjög að treysta á sín
eigin efni. Höfuðatvinnuvegirnir voru kvikfjárrækt og
fiskveiði, svo sem jafnan síðan. En löngum framan af
var kvikfjárræktin eða landbúnaðurinn stórurn affara-
meiri fyrir landsbúið sökum þess, að viðskipti þjóðar-
innar við útlönd voru því nær eingöngu rekin með land-
búnaðarafurðir að kaupeyri. En þar sem verkaskiptingu
milli þjóða var skammt komið um þessar mundir og við-
skipti óhæg, skipakostur lítill og sigling áhættusöm, varð
landslýður allur að búa mjög að sínu.
Þegar af þessari ástæðu varð atvinnulíf íslendinga
í fomöld fjölbreyttara en síðar varð. Þess vegna var t. d
akuryrkja stunduð af all-miklu kappi víða um land, að á
þann hátt einn var þá unnt að afla kornvöru svo nokkru
næmi. Sama máli gegnir um járngjörð, saltvinnslu, skinna-
verkun og allskonar ullariðnað, að því leyti, sem ull og
skinn voru ekki verkuð og unnin til útflutnings. Dæmi frá
okkar eigin tímum sýna nógu ljóslega, hversu fljótt og
svo sem óumflýjanlega fornar starfsgi’einar og verkhætt-
ir hverfa úr sögunni, næstum jafnskjótt og skapast ný
aðstaða og hægri til þess að afla sér nauðsynja. Má minna
á það, hvernig verksmiðjuiðnaðurinn hefir næstum öld-
ungis útrýmt ullariðnaði heimilanna hér á landi á stutt-
um tíma, svo rótgróinni starfsvenju, jafngamalli sjálfri
þjóðinni. Þannig hefir jafnan farið er líkt hefir staðið
á. En á því tímabili, sem nú var rætt um, frá landnámi
og fram um 1300, verða engar slíkar stórbreytingar á í
viðskiptum okkar við aðrar þjóðir og þarfirnar innan-
lands svipaðar eða hinar sömu alla þessa stund.
Þegar með byrjun 14. aldar varð breyting nokkur á
um atvinnuhagi hér á landi. Á fremur stuttum tíma kom-
ust utanlandsviðskiptin í það horf, að sjávarafurðir, fisk-
ur og lýsi, varð höfuðgjaldeyrir þjóðarinnar, en landbún-
aðarvörur svo sem ull og vaðmál, urðu að þoka undan.
Sökum þess, hve utanlandsyiðskiptin voru enn lítil, olli
breyting þessi í fyrstu eigi mjög stórfelldri röskun á
verkháttum þjóðarinnar og fjárefnum innanlands. Það
verður fyrst eftir aldamótin 1400, er Englendingar ,>g
Þjóðverjar taka að sigla hingað. Verður þá mikill upp-
gangur þeirra manna, er að útvegnum stóðu, en landbún-
aði hrakaði. Var þá nýafstaðin plágan mikla, en landauðn
sú, er af henni stafaði, varð langvinnust í sveitum lands-
ins. Fólkið sótti að sjónum og fyllti skjótt þau skörð, sem
þar höfðu orðið. Verzlunin jókst stórlega og urðu að-
flutningar miklu meiri og hægri en nokkru sinni fyrr. En
það varð aftur til þess, að fornir verkhættir lögðust nið-
ur, svo sem járngerð, akuryrkja og saltsviða. Upp frá
því eiga íslendingar jafnan mikið til annara landa að
sækja. Jafnvel einokunin gat ekki kreppt þá til þess að
verða sjálíum sér nógir, á líkan hátt og fyrr. Röskun sú
er orðin var á verkaskiptingu innan lands, varð ekki bætt
framar. En þeirri verklegu þróun, sem nú hófst, voru
takmörk-sett. Sjórinn var sóttur með líkum hætti og jafn-
an áður, á opnum bátum, og veiðarfærið hið sama: hald-
færi. Að vísu lærðu íslendingar að nota lóðir til fiskveiða
á síðara hluta 15. aldar, en þær náðu aldrei verulegri
útbreiðslu, fyrst og fremst vegna venjulegrar íhaldssemi
sjómannanna og þrjózku gegn nýjungum, sem enn eimir
eftir af og skammt er að minnast, og sjálfsagt að nokkru
vegna þess, hve skipin voru yfirleitt smá. Hlutfallið milli
höfuðatvinnuveganna haggaðist að vísu mjög. En ekki
svo, að um þvert bak keyrði.
Um hálfa aðra öld má kalla, að íslendingar fengi að
njóta nokkurn veginn frjálslega aðstöðu sinnar sem önn-
ur helzta fiskveiðaþjóð álfunnar, með all-greiðum og
beinum samböndum, bæði við England og Þýzkaland. Má
kalla, að hagur landsins í heild sinni væri góður, þrált
fyrir ýms áföll, sem á þessum tíma urðu af sóttum og
misæri. En er leið fram um miðja 16. öld, tók af stjórnar-
innar hálfu að bóla á rammri íhaldsstefnu um atvinnuefni
og viðskiptamál, sem dró til þess, að verzlunaráþjánin
var í lög leidd 1602.
Miðöld í sögu vorri endar með Plágunni miklu og
hefði að vísu endað um líkt leyti, þótt Plágan hefði
aldrei komið. Millilandaviðskiptin og starfaskipting þjóða
á milli, sem enda miðaldir í sögu Norðurálfunnar og
skapa nýja öld, nýja sögu, sneiddu ekki framhjá vorum
garði. En með einokunarskjalinu frá 20. apríl 1602 gjörir
Kristján IV. Danakonungur eigi aðeins útaf við eðlilega
þróun í atvinnulífi voru og alla þj óðarhagsæld vora og
íramíarir í meii’a en 200 ár, heldur er um leið dregið
svart strik yfir undangengna framsókn um nær 200 ára
bil. Með Einokuninni hefst á ný miðöld í íslenzku atvinnu-
lífi. —
Hér skal ekki reynt að lýsa áhrifum Einokunarimiar
á þjóðhagi vora í einstökum atriðum. Allir Islendingar,
sem komnir eru til vits og ára, kannast nógu vel við þá
botnlausu niðurlæging, eymd og volæði, sem þjóð vor
varð að þola, af hennar völdum fyrst og fremst, þótt
fleira hjálpaðist að. Á það eigi sízt við um 18. öldina.
Eins og kunnugt er, var þó kappsamlega að því unmð
allan síðara hluta aldarinnar að rétta við hagi þjóðarinn-
ar. Island hefii’ sjaldan átt á að skipa samtímis jafn-
mörgum einlægum ættjarðarvinum og þrautseigum um-
bótamönnum og um það bil. Langur tími átti að líða þang-
að til rætt yrði af meira kappi og meiri framsýni um
framfaramál þjóðarinnar en þá var gert. Mikið var unn-
ið. Og stjórnin studdi framfaramennina trúlega í starfi
þeirra. Kalla má, að öll lagafyrirmæli, sem horfa til við-
réttingar atvinnuvegunum um nær hundrað ára bil, eða
fram til þess að Alþingi fékk löggjafarvald, stafi frá
síðara hluta aldarinnar. En flest varð þetta að litlu liði
um sinn. Innréttingarnar fóru veg allrar veraldar. Til-
raunir þær, sem gjörðar voru til jarðabóta og kynbóta
kvikfjár ui’ðu að litlu liði eða engu. Helzt má kalla, að
árangur yrði af tilraunum með garðyrkju, þannig, að þær
íéllu aldrei síðan niður með öllu. Mikið af því, sem gjört
var til viðreisnar sjávarútvegi, bar um sinn lítinn eða
engan árangur. Þó færðist íiskverkun til nýs og betra
horfs og sömuleiðis styrkti ríkið bátaútveginn til muna
með því, að fá hingað menn til þess að kenna skipasmíði
og hjálpa útvegsbændum til þess að eignast góða báta.
Aftur á móti tókst ekki að koma hér upp þilskipaútvegi
um sinn. Olli bæði vankunnátta og féleysi, að því varð
ekki sinnt. Á líka leið fór um nýjungar í veiðiaðferðum,
svo sem t. d. notkun þorskanetja, er Skúli fógeti lét
fyrstur reyna skömmu eftir miðja 18. öld. Þótt þorska-
net væri reyndar alla tíð síðan notuð lítilsháttar við
Faxaflóa sunnanverðan, verður naumast sagt, að þau
kæmi að almennum notum fyrri en um og eftir síðustu
aldamót.
Ef vér lítum yfir sögu íslenzkra atvinnuvega á 19.
öld, sjáum vér að vísu mikla framför í hvívetna, en þó
mest í öllu því, er að sávarútvegi lýtur. En það er fyrst
með 20. öldinni, að íslendingar taka vélaaflið í þjónustu
sína við atvinnurekstur. Og þá fyrst verða framfarirnar
hraðstígar svo um munar.
I upphafi 19. aldar var ekki til eitt einasta haffær-

41
41
-5-S

—>8
TJrsmíði Gunsmíði
Ep hel allan árslns hring
úrvals KLUU, mestu hing.
UUSHÚR ei vænni sérð
Uaranleg — aí beztu gerö.
SILFURHfELUR sérlegar
sindra á barml gulltagrar.
Ef SllfUR-MILLUR, meyjar prá
munið aðjnna ItORÐflÖRÐ pá.
Jóh. Norðfjörð
E
'C_
É
14
I;
iFT~
£'
hz
anda skipa á íslandi, ekki einu sinni þiijubátur. Sjávar-
útvegurinn var rekinn nákvæmlega á sama hátt og í
fornöld að því frátöldu, að nokkrir bændur við Faxaflóa
notuðu þorskanet lítilsháttar og í nokkrum stöðum voru
lóðir notaðar. En fiskverkunin var önnur, íiskurinn salt-
aður að mestum hlut, á líkan hátt og nú tíðkast. Um
miðja öldina voru til nokkur þilskip, en þau voru mest
höfð til hákarlaveiða. Það er fyrst eftir 1890, að þilskipa-
útvegur eflist tii muna og íslendingar taka að stunda
fiskveiði á útmiðum, sem að þessu höfðu verið lokuð fé-
hirzla að kalla fyrir öðrum en enskum og frönskum dugg-
urum. Á sama tíma kemst fiskverkun í sæmilegt horf.
Framfarir útvegsins eftir 1890 ber efalaust að þakka því,
að með stofnun bankanna, Landsbankans 1884 og íslands-
banka 1901—1903 var að nokkru bætt úr sarfsfjárþröng
landsmanna, sem fram til þess tíma stóð í vegi fyrir
verklegum framkvæmdum.
Landbúnaður var aftur á móti rekinn að fomum
hætti alla öldina að kalla. Þó verður veruleg breyting á
um búfjárhöfn bænda eftir 1854, er verzlun landsins varð
að fullu frjáls. Sauðfé fjölgaði mjög í hlutfalli við naut-
pening og olli það mestu um, að markaður fékkst á Eng-
landi fyrir sauðfé héðan af landi, til mikilla hagsbóta fyr-
ir bændur. Aftur á móti miðaði jarðrækt lítið fram. Til-
raunir þær, sem í því efni voru gerðar sums staðar á land-
inu, milh 1850 og 1860, féllu niður, og var síðan lítið gert
að jarðabótum fram um 1890.
I upphafi 19. aldar var verzlun við Island með öllu í
höndum danski’a selstöðukaupmanna. Á þessu varð lengi
lítil breyting. Undir 1870 komst nokkur hreyfing á meðal
bænda, er skipti áttu við enska fárkaupamenn, um að
koma upp verzlunarfélögum. Þá var Gránufélagið stofnað
og fleiri verzlunarsamtök gjörð. Fyrst eftir 1880 kemur
samvinnuhreyfingin til sögu og upp frá því gjörist
tvennt samtímis: verzlunin færist meir og meir í hendur
íslendinga sjálfra og viðskiptin færast frá Kaupmanna-
höfn til Englands. Hvorttveggja þetta varð mjög til þess
að efla efnalegt sjálfstæði þjóðarinnar. Þá fara og bún-
aðai’félög að láta til sín taka í sveitunum og kom þeim
styrkur frá búnaðarskólunum. I lok aldarinnar var stofn-
að Búnaðarfélag Islands, sem mest og bezt hefir stutt að
framförum búnaðar á Islandi alla tíð síðan.
Eftir aldamótin 1900 hefst vélaöldin í sögu íslenzkra
atvinnuvega. 1901 kemur fyrsti togarinn, en raunar
hefst togaraútvegurinn ekki til fulls fyrr en 1907. Fyrsti
vélbáturinn kemur 1903. Með vélbátunum og togurum
opnast nýjar auðlindir: djúpmiðin. Langræðið stendur
ekki lengur fyrir sjósókninni, róðrarbátarnir týna tol-
unni. En aflinn margfaldast og gæði hinnar útfluttu vöni
eru tryggð með lögum um fiskimat (1909 og 1922). Á
líka leið fer um síldarútveginn, sem fram til 1907 var að
mestu í höndum Norðmanna. Nýtt veiðarfæri, herpinótin,
kemur hingað 1903. Þar með er opnuð leið til þess að
veiða síldina í rúmsjó. Upp frá því vex síldarútvegurinn
stórkostlega og höfuðstöðvar hans færast. úr hinum
þröngu fjörðum austanlands og innanverðum Eyjafirði
út til hafsins, til Siglufjarðar. En jafnframt því, sem
skipakostur landsmanna vex og batnar, taka þeir meiri
og meix-i þátt í síldveiðunum. Útvegurixm þjappast saman
við beztu bátalegui-nar. Þar vaxa upp þorp og bæir en
hin gömlu útver eyðast. Með vélaaflinu er sjávarútvegi
landsmanna opnuð leið til þróunar, sem enn virðast eng-
in takmörk sett.
Fi’am til loka ófriðarins mikla urðu eigi mjög stór-
stígar framfarir í rekstri landbúnaðarins. Með stofnun
Búnaðarfélags Islands og Ræktunarfélags Norðurlands
(1903), eflingu bændaskólanna og búnaðarsamtökum víða
í sveitum landsins, var grundvöllur lagður til samstarfs
með bændum, vakirni áhugi og aukin þekking á búnaðar-
málum. Með stofnun Ræktunai’sjóðs 1900 og með girð-
ingarlögunum 1905 kemst nokkur skriður á um jarðrækt,
húsabætur og gii’ðingar víða um land. Jafnframt koma