Morgunblaðið - 14.02.1961, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 14. febr. 1961
MORGUNBLAÐ19
13
Vestlendingar
Lúðvík Kristjánsson:
Vestlendingar.
Fyrsta bindi 1953,
annað bindi 1955,
þriðja bindi 1960.
Útgefandi Heimskringla.
Prentsmiðjan Hólar h.f.
ÞAÐ hefur orðið mér drjúg
vinna og ekki áreynslulaus að
kynna mér þetta þriggja binda
sagnfræðirit Lúðvíks Kristjáns-
sonar að því marki að ég teldi
xnig geta iýst efni þess að nokkru
gagni fyrir almenning. >að er
röskar þúsund blaðsíður að
lengd, hvergi bruðlað með
pappírinn, margþætt, sem sagt
afar breitt í sniðum og umfangs-
mikið. Engu að síður er það með
vissum hætti formfast og verk-
inu í heild er sniðin sterk og
hreinleg umgerð, svo það sker
sig mjög greinilega úr, grípur
furðanlega lítið inn í önnur
sagnfræðirit okkar, sem fjalla um
þjóðarsöguna frá þeim tíma sem
Vestlendingar greina frá, það er
að segja árabilið frá 1830 — 1860.
I greinargerð fyrir fyrsta
bindi verksins farast höfundin-
um svo orð: „Meiri umbrot og
fleiri umtalsverðir atburðir urðu
í Vestfirðingafjórðungi á þessum
árum en annars staðar á land-
inu. Þeir standa á ýmsan hátt
í sambandi við þjóðarsöguna og
allir bera þeir einkenni vakn-
andi alþýðu, fólks, sem er orðið
sér þess meðvitandi, að Xslands
bíður annað hlutskipti en verða
um aldur og ævi nýlenduþjóð.
Þjóðfresisbarátta landsmanna er
slungin fjölmörgum þáttum, og
við sögu hennar hafa komið marg
ir menn, sem alþjóð eru lítt eða
ekki kunnir. Jón Sigurðsson og
fremstu fylgismenn hans eru ætíð
nefndir til þessarar sögu, sem
verðugt er. En hvar var alþýða
landsins? Hafðist hún ekkert að?
Atti Jón Sigurðsson og nafn-
kenndustu liðsmenn hans enga
stoð í henni? Hvað Vestfirðinga-
fjórðung áhrærir, er reynt að
svara þessum spurningum í rit-
inu „Vestlendingar".
Lúðvík Kristjánsson segist
hafa unnið að ritum verksins um
margra ára skeið, í ígripum frá
Öðrum störfum. Þetta skal ekki
rengt, það er augljóst að geysi-
lega elju og orku hefur þurft
til að setja saman slíkt rit sem
Vestlendingar eru. Sjálfur mun j
höfundur Vestlendingur að ætt
og uppruna og það hefur alveg
vafalaust eflt hann og magnað
til glímunnar við verkefnið. Hon-
rennur blóðið til skyldunnar við
söguhetjur sínar vft Breiðafjörð.
En við upphaf bókarinnar er
hann í vafa um hvernig hann
skuli byggja það upp. Um það
vandamál farast honum svo orð
í formála: „Orkað getur tvímæl-
is, hvort kynna á sögumenn áður
én sjálf sagan hefst eða hvort
það er gert samtímis og þeirra
getur fyrst í umsögn, orði eöa
atburöum“. Hann kaus fyrri kost
inn að mestu, en bregður þó fyrir
sig h:num síðari, þar sem honum
vxi ðist fara betur á því. Utkom-
an hefur því orðið sú, að tæpur
helmingur fyrsta bindis eru ævi-
söguþættir um það bil tuttugu
helztu manna sem við sögurit
þetta koma. Að mínum dómi hef-
ur Lúðvík Kristjánssyni ekki
skjátlast þegar hann valdi sér
þessi vinnubrögð. Eg dæmi það
eftir reynslu minni sem lesanda
verksins. Ævisöguþættirnir eru
svo vel ritaðir og mátulega lang-
ir, að þeir skemmta manni, en
þreyta ekki. Lesandinn verður
ef svo mætti segja málkunmg-
ur öilu þessu fólki strax í upp-
hafi, en það leiðir til þess, að
þegar við mætum því aftur síðar
í verkinu, mitt í menningar- og
þjóðmálabaráttu sinni, þá er
undir eins hægt að átta sig á
því, þetta eru kunningjar okkar
úr fyrstu köflum ritsins ,en nú
verður kynningin mikiu nánari,
Oið þeirra og atferli eiga sér rót-
gróna undistöðu í meðvitund les-
andans, hann verður sjálfur
heimamannslegur í hópi þeirra.
Fyrstur og fremstur á síðum
„Vestlendinga" er Olafur Sívert-
sen prestur í Flatey á Breiða-
firði. Hann er helzti frumkvöðull
og driffjöður flestra framfara-
mála við Breiðafjörð meðan hans
nýtur við. Hann hefur verið fá-
gætur maður að andlegri víð-
sýni, og um leið gæddur hvers-
daglegu hyggjuviti svo allsgáðu,
Lúðvík Kristjánsson
að hann reisti sér yfirleitt hvergi
hurðarás um öxl. En það er nú
síður en svo að hann rói einn
á báti með hugsjónir sínar þarna
á Breiðafirðinum. Það er heil
fylking afbragðsmanna umhverf-
is hann, svo sem þeir Eiríkur
Kúld sonur hans, Brynjólfur
Benediktsson kaupmaður í Flat-
ey, séia Guðmundur Einarsson á
Kvennabrekku, tengdasonur Ol-
afs, einhver gagnlegasti þjóðfrels
isvinur á baráttuskeiði Jóns Sig-
urðssonar, Þorvaldur bóndi
Sívertsen í Hrappsey, bróðir
Olafs, Svefneyjarfeðgar, Arni
Thorlacius kaupmaður í Stykkis-
hólmi, Sigurður Johnsen kaup-
maður í Flatey, Asgeir Einarsson
í Kollafjarðarnesi, svo aðeins
fáir séu nefndir.
Meðal þessara manna og ann-
arra fleiri naut við í byggðum
Breiðafjarðar og víðar um Vest-
urland er held ég óhætt að full-
yrða að þeir hafi myndað vaxtar-
brodd íslenzkrar menningar og
þjóðfrelsis hreyfingar umhverfis
forsetann sjálfan, Jón Sigurðs-
son.
En hvað er það þá sem þessi
vormannafylking Olafs Sívert-
sen hefur fyrir stafni? Hver eru
þau verk hennar, sem svo séu
mikilvæg, að þeirra sé enn getið
í þjóðarsögunni?
Það er þá fyrst stofnun Fram-
fararstofnunarinnar í Flatey, sem
þau hjón Olafur Sívertsen og
kona hans Jóhanna Friðricka,
efna til á giftingardegi sínum 6.
okt. 1820, en fá staðfest af kon-
ungi 3, okt. 1834. Tilganginum
er bezt lýzt með orðum stofnend-
ans, eins og hann hefur skráð þau
í stofnbréfið:
„Undirskrifuð egtahjón, ég
Olafur Sívertsen, sóknarprestur
til Flateyjar- og Múlasafnaðar, og
ég Jóhanna Friðricka, hugfestum
okkur á vorum giftingardegi
6. okt. 1820 það ráð, að fá á stofn
sett eitt legatum af bókum og
peningum til eflingar upplýsingu,
siðgæði og dugnað 1 Flateyjar-
nrepp. í þessu skyni er þann um-
getna dag af þá samankomnum
vmum og venzlamönnum og okk
ur peningum saman skotið og
síðan árlega þann sama ársdag
6. okt. fríviljulega af okkur útlagt
og deponerað hjá hreppstjóran-
um í Eyjahreppi Eyjólfi Einars-
syni, peningar, hverra summa,
fyrir utan áfallnar rentur, nú er
í allt 91 rbd., hvar við nú er af
ckkur aukið — — 9 ríkisdölum
-----“ Það er að segja stafnsjóð-
urinn er 100 ríkisdalir, þar að
auki vísir að bókasafni, sem átti
eítir að \ erða fyrsta bókasafn al-
þýðunnar á Islandi. Um daga
Oiafs var það jafnan gevmt á
kirkjuloftinu í Flatey, en eftir að
þau húsakynni urðu því ónóg,
reisti Brynjólfur Benedictsen
kaupmaður því sérstakt hús í
Flatey, og varð það fyrsta bók-
hlaðan á Islandi.
I kjölfar þessa bókasafns risu
mörg smábókasöfn á laggirnar
híngað og bangað um Vestur-
land, og víðar um land gætti
áhrifa frá Flatey á þessu sviði.
Næst er það stofnun Bréflega
félagsins, sem Framfarastiftun
Olafs beitir sér fyrir. Um tildrög
þess segir Lúðvík Kristjánsson
þannig frá:
„Síðast á árinu 1840 kom stjórn
Framfarastofnunarinnar í Flatey
saman til skrafs og ráðagerða.
Var þar meðal annars vikið að
því, hve fráleitt það væri, að
ekkert tímarit skyldi gefið út í
landinu, en svo hafði verið síðan
1838, að Sunnanpósturinn lagði
upp laupana. íslendingar í Höfn
gáfu þá út tvö tímarit, Skírni og
Fjölni en Ný félagsrit höfu göngu
sína árið eftir. Stjórnin var sam-
mála um að nauðsynlegt væri að
bæta með einhverju móti úr tíma
ritaskortinum, og ákvað því að
stofna félag, sem yrði eins konar
grein af Framfarastofnuninni og
ynni að því að fá menn til að
rita um þjóðfélagsmál og sjá um,
að ritgerðirnar kæmu fyrir al-
metmings sjónir. — Þessi urðu
tildrögin að stofnun hins svo
nefnda Bréflega félags. Samtök
þessi voru nýlunda í íslenzku
þjóðlífi og störf þess urðu að
ýmsu leyti athyglisverð".
Tímaritið Gestur Vestfirðing-
ur, varð eins konar framhald
Bréflega félagsins, og í höndum
sömu manna. Margar fleiri ræt-
ur að þjóðarvakningu Vestlend-
inga eru hér raktar að nokkru,
en í bakgrunninum gnæfir Jón
Sigurðsson allt þetta tímabil og
smátt og smátt verðvr saga Vest
lendinganna sagan af því hvern-
ig liðsmenn hans á heimavígstöðv
unum héldu á vopnum sínum. Er
sú saga mestmegnis rakin og dreg
in fram í dagsljósið úr einkabréf-
um til Jóns Sigurðssonar, sem
hann varðveitti, en því miður
hafa bréfin frá honum flest glat-
ast, svo efni þeirra verður aðeins
lesið óbeinlínis, þar sem að því
er vikið í svarbréfunum. En hvað
um það, Lúðvík Kristjánssyni hef
ur tekizt að grafa upp geysilegar
fúlgur af merkum fróðleik varð-
andi frelsisbaráttu Íslendinga
undir forystu Jóns Sigurðssonar,
fróðleik, sem hvergi er á bók
festur annars staðar en í Vest-
lendingum. Og það segi ég hik-
laust, að sumum hefði enzt þessi
sagnritun til doktorsnafnbótar
frá Háskóla islands, þó að Lúð-
vík hafi kennski aldrei til hugar
komið að meta verk sitt svo hátt.
En hversu sem því er farið, eitt
er víst: Vestlendingar eru í röð
beztu sagnfræðirita okkar, byggt
á sjálfstæðri rannsókn frum-
heimilda, mjög vandað að mál-
fari. Vafalaust mætti finna ein-
hverja galla á verkinu, en þó
einungis smávægilega Til dæm-
is finnst mér gæta um of end-
urtekninga, á einstaka stað, eins
og þar sem rakið er efnið í grein
Péturs 'Péturssonar um nauðsyn
þess að lesa alþingistíðindin, og
greinin síðan birt öll aftar í rit-
inu. Eg vil svo að lokum segja
þetta: Það hefur verið vanda-
samt og erfitt verk að gera Vest-
iendinga svo úr garði, sem Lúð-
vík Kristjánssyni hefur tekizt, og
ekki verða þeir lesnir ofan í kjöl-
in alveg fyrirhafnarlaust, en það
er skemmtilegt erfiði og æskileg
menntun þeim, sem enn gætu
hugsað sér að setja hag islands
ofar öðrum sjónarmiðum.
Guðmundur Daníelsson
n
íslandsvinur" ræðst á Þorgeir í Guíunesi
ENGLENDINGUR einn, hefur ný
lega ráðist á Þorgeir bónda Jóns-
son í Gufunesi í samtali við Al-
þýðublaðið, og borið á hann hin-
ar þyngstu sakir: Svelt sig og
skepnur sínar og þrælað sér og
svikið sig mn vinnulaun. 1 gær-
dag bauð Þorgeir blaðamönnum
heim til sín að Gufunesi, tiil þess
að greina frá viðskiptum sínum
við hinn unga Breta, sem heitir
Dick Phillips. Hann mun oft hafa
komið hingað til lands.
Þorgeir kvaðst hafa skotið
skjólshúsi yfir mann þennan
fyrir Ölaf í Alfsnesi á Kjalarnesi.
Hafði hann beðið sig að hafa
manninn í fjóra daga, skömmu
eftir áramótin, en Olafur kom
ekki á tilsettum tíma til þess að
sækja þennan verðandi vetrar-
mann Sinn. Ekkert vildi Þorgeir
amast við manninum, sem var
bersýnilega alóvanur allri vinnu.
Hann hafði fengið að vera í Gufu
nesi þar til 25. janúar. A þeim
tíma hafði Þorgeir látið manninn
hafa gúmmístígvél, 100 kr. fyrir
frímerkjum og tvö hundruð krón-
ur í kaup. — Þrátt fyrir það að
Olafur í Alfsnesi hefði sagt Þor-
geiri, að maðurinn væri stúdent
og ætti að vinna sjá sér í Alfsnesi
þar til næsta vor, alveg kaup-
laust.
Hér á heimili okkar, sagði Þor-
geir, var farið vel með manninn
og honum sýnd full kurteisi.
Hans starf var að moka flórinn
í fjósinu, sem ekki er erfitt starf.
Hann hafði einkaherbergi.
En í samtalinu um viðskipti
Þorgeirs og þessa útlendings, kom
það fram, að hann hafði staðið í
miklum bréfaskriftum. Hann átti
sitt eigið bréfsefni, þar sem prent
að er á að hann væri ferðamála-
sérfræðingur og sérgrein hans á
því sviði sé Island. Virðist hann
hafa haft í frammi nokkra aug-
lýsingastarfsemi fyrir þessa ferða
skrifstofu sína, sem hann rekur
í nánu sambandi, eftir því sem
bezt verður séð, við Ferðaskrif-
stofu Ulfars Jacobsen hér í
Reykj avík.
Enginn blaðamannanna hafði
heyrt mann þennan nefnda í sam
bandi við ferðaskrifstofurekstur.
Þetta myndi vera einhver gall-
harður íslandsvinur. Var ljóst af
samtalinu við starfsmenn í Gufu
nesi, að hið fornkveðna hefði
sannast á þessum útlendingi:
„Sjaldan launar kálfur ofbeldi".
Og þegar blaðamennirnir komu
út á hlað, byrjaði Þorgeir að
kalla allt hvað aftók kibba —
kobba — kibba — dálítið skræk-
róma og síðar með djúpri rödd
folla — folla — folla. — Og ofan
frá beitarhúsunum, sem eru um
500 m. fjarlægð frá bænum, komu
kindur og hestar Gufunessbónd-
ans og brátt var þröngt á hlað-
inu af fallegu fé. Ekki vildi Þor-
geir segja hve margt það væri.
Fremst voru nokkrir af gæðing-
um hans..
— Og hvar er nú Phillip’s varð
hundurinn? spurði einhver.
— A einhverjum bæ í Skaga-
firði, að því er Þorgeir sagði.
— Aumingja bóndinn sagði
Þorgeir.
Ilesturinn ber ekki það sem ég ber. — L.ok Phillips á ferda-
lagi á íslandi.