Morgunblaðið - 25.04.1982, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. APRÍL 1982
Hátföld
frá dauða
Kreugers
2. mars 1930 átti Ivar Kreuger fímmtugsafmæli. Hamingju-
óskirnar streymdu alls staðar að og þjóðernisrómantíkin
blómstraði sem aldrei fyrr: „Annar stórveldistími Svíþjóðar
er upp risinn“, „Hann heldur merki okkar hátt á loft á
erfiðasta keppnisvelli veraldar, í hinum alþjóðlega fjármála-
heimi.“
29. mars 1932 skrifaði Marcus Wallenberg til Gústavs
konungs V: „Aldrei hefði ég trúað því að Kreuger væri rakinn
svikahrappur. Það er þó augljóst af því sem nú hefur komið í
ljós.“
Kreuger var af stönd-
ugu fólki kominn,
virtum borgurum í
Kalmar og var
snemma ætlað að feta
í fótspor föður síns sem umsvifa-
mikill atvinnurekandi. Nítján ára
gamall lauk hann prófi sem bygg-
ingarverkfræðingur og næstu átta
árin starfaði hann sem slíkur í
Bandaríkjunum, Englandi og
Suður-Afríku.
Árið 1908 kom Kreuger aftur til
Svíþjóðar og setti þá á stofn
ásamt öðrum byggingarfyrirtækið
Kreuger & Toll, en fjármagnið til
þess fengu þeir lánað hjá banka-
manninum Oscar Rydbeck, sem
seinna varð bankastjóri Skandin-
aviska Banken. 1913 söðlaði
Kreuger um yfir í eldspýtnaiðnað-
inn, en faðir hans og föðurbróðir
voru þá þegar búnir að koma sér
vel fyrir í þeirri atvinnugrein.
Þegar fyrri heimsstyrjöld lauk,
var svo komið, að Kreuger, með
góðri hjálp Handelsbanken og
Skandinaviska Banken, hafði lagt
undir sig eldspýtnaiðnaðinn
sænska og var tekinn að líta í
kringum sig handan landamær-
anna.
„Kreuger sá, að það var of-
framboð á fjármagni í Banda-
ríkjunum, en hins vegar mikil eft-
irspurn í Evrópu. Það, sem hann
gerði, var því að hella sér út í fjár-
magnsútvegun með eldspýtnaiðn-
aðinn sænska að bakhjarli," segir
hagfræðingurinn Björn Gáfvert,
en hann varði sjö árum í að skrifa
doktorsritgerð um efnið Ivar
Kreuger.
Snjöll hugmynd
Kreuger útvegaði fjármagn í
Bandaríkjunum og Englandi með
því að selja hlutabréf og hluti í
greinum og útibúum hins risa-
vaxna eldspýtnafyrirtækis síns og
lánaði það svo aftur Þjóðverjum,
Ivar Kreuger, eldspýtnakóngurinn sænski,
framdi sjálfsmorð í París 12. mars 1932 og um
leið var bundinn endi á eitthvert furðulegasta
fjármálaævintýri, sem sögur fara af. Sumir
kalla hann snilling, aðrir ótíndan svikahrapp,
en öllum ber saman um, að hann hafi ekki verið
neinn meðalmaður. Sumir hafa orðið doktorar í
manninum Ivar Kreuger og enn virðist forvitni-
legur ferill hann vekja jafn mikinn áhuga og
áður.
Pólverjum, Rúmenum og fleiri
þjóðum gegn ríkisábyrgð og einka-
rétti á allri eldspýtnasölu í þess-
um löndum.
Þetta var stórsnjöll hugmynd en
óhjákvæmilegur fylgifiskur henn-
ar var gífurleg útþensla. Á árun-
um 1925—1930 stóð Kreuger í
samningum við 17 þjóðlönd og út-
vegaði þeim lán upp á 1,2 millj-
arða sænskra króna á þeirra tíma
verðlagi.
„Gagnrýnendur Kreugers kalla
hann svikahrapp á heimsmæli-
kvarða, en Þjóðverjar, sem hann
lánaði 125 milljónir dollara, líta
hann aftur á móti öðrum augum,"
segir Björn Gáfvert.
Eldspýtnafyrirtæki Kreugers
var sannkallað heimsveldi og úti-
bú þess og dótturfyrirtæki fleiri
en tölu varð á komið. Hagnaður-
inn af rekstrinum var hins vegar
ekki jafn stórkostlegur en til þess
að láta líta út fyrir annað, hag-
ræddi Kreuger bókhaldinu á hinn
margvíslegasta hátt. Við það urðu
Kreuger-bréfin útgengilegri og
eftirsótt og á því byggðist öll sú
gífurlega fjármögnun, sem Kreug-
er stundaði. Fram til ársins 1929
tókst honum alltaf að ná saman
því fé, sem hann var búinn að lofa
ýmsum ríkisstjórnum. í mars það
ár fékk hann t.d. frá bönkum og
öðrum lánastofnunum í Banda-
ríkjunum samtals 258 milljónir
skr. en þá, í fyrsta sinn, vantaði
herslumuninn upp á 2,3 milljónir
skr., sem hann varð sjálfur að
snara út.
Þrátt fyrir þetta samþykkti
Kreuger í október að útvega Þjóð-
verjum 125 milljóna dollara lán og
það þýddi, að hann varð aftur að
hefjast handa við verðbréfasöl-
una. Það hélst svo í hendur, að
þegar Kreuger var tilbúinn til at-
lögu við fjármagnsmarkaðinn
varð verðhrunið mikla í Wall
Street. Hann varð því sjálfur að
útvega allt þetta fé til að fela
svikamylluna.
Útþenslunni var lokið.
Fjármagnsútvegun með verð-
bréfasölu varð nú skyndilega mjög
erfið og reyndist brátt með öllu
útilokuð. Kreuger varð hins vegar,
hvað sem það kostaði, að hefja út
meira fé.
I leit aö peningum
„Við uppgjörið á þrotabúi
Kreugers eftir dauða hans, kom í
ljós, að hallinn á fyrirtækjum
• •
Orn Þorsteins-
son sýnir
Myndlíst
Valtýr Pétursson
í Listasafni ASÍ við Grensásveg
stendur nú yfir sýning á verkum
eins af ungu listamönnunum
okkar. Örn Þorsteinsson hefur
haldið nokkrar sýningar á verkum
sínum á undanförnum árum og
einnig verið mikið á ferð á sam-
sýningum hér og þar. Hann var
einn af þeim, er stóð fyrir rekstri
sýningarstaðarins Sólon Islandus
á sínum tíma, og var það mikið
framtak hjá því unga fólki, sem
þar gerðist stórtækt. En það er
alltaf sama sagan, þetta gengur
um tíma, en svo kemur að enda-
lokum, oft á tíðum löngu fyrr en
tímabært er. Þannig var það með
Sólon og einnig Suðurgötu 7.
Það er hressilegur blær yfir
þessari sýningu Arnar. Hann leit-
ar víða fanga og spreytir sig jafnt
á teikningum, olíumyndum og
skúlptúr. Lágmyndir eru þarna,
einnig og heildartala þeirra verka,
sem sýning þessi hefur upp á að
bjóða, er 78 númer. Þar að auki er
hér á ferð ljóðalestur Thors Vil-
hjálmssonar, en hann hefur gert
Ijóðabók við myndir Arnar, sem
síðan hefur verið gefið út í litlu
kveri, sem mun hafa selst upp við
opnun sýningarinnar. En það mun
aftur fáanlegt á sýningu Arnars
innan tíðar. Þetta kver er unnið á
nokkuð nýstárlegan hátt: Mynd-
irnar urðu til fyrst og síðan ljóðið.
Ekki veit ég til, að slík vinnubrögð
hafi verið viðhöfð hér á landi áður,
og því er þetta eftirtektarverð til-
raun.
Örn Þorsteinsson leitar víða
fyrir sér í vinnubrögðum og efni-
við. Hann gerir olíumálverk sín á
sama hátt og áður, en ég held, að
um nokkrar breytingar sé að ræða
í því, er Thor Vilhjálmsson kallar
Smámyndasvítur. Listamaðurinn
kallar þessar teikningar „Úr þús-
und mynda safni“, þær eru ör-
smáar og margar á hverri örk,
einfaldar í teikningu og einstaka
er gædd lit, eins og til að fylla út í
formið. Þetta er uppistaða þessar-
ar sýningar ásamt lágmyndum,
sem yfirleitt eru afar þægilegar og
snyrtilegar frá hendi listamanns-
ins. Lágmyndirnar vöktu meiri
eftirtekt mína en margt annað á
þessari sýningu, og það mætti
segja mér, að sú myndgerð ætti
sérlega vel við Örn. Úm skúlptúr-
inn á þessari sýningu verður ekki
annað sagt en að nokkur byrj-
endabragur sé á. Það er eins og
Örn nái ekki þeirri plastísku til-
finningu í þetta efni, sem til þarf,
svo að vel sé. En tilraun hans er
virðingarverð, og það er aldrei að
vita nema hann eigi eftir að ná sér
á strik, hvað þessa hluti varðar.
Það er annars mikil vinnugleði í
þessum verkum, og eina tegund á
þessari viðkunnanlegu sýningu
verður að nefna enn: „Skapalóns-
þrykk", sem gerð eru í samvinnu
við Ómar Skúlason frá Nýjabæ,
þau fóru vel í þann, er þetta ritar.
Þarna er sem sagt margt að sjá
og ætti að skoðast af nærfærni.
Hér er auðsjáanlega á ferð ungur
og efnilegur myndlistarmaður, og
hann er óhræddur að leita sér
fanga vítt og breitt. Árangur hans
er nokkuð misjafn, en það gerir
ekkert til. Það, sem skiptir máli,
er að vinna og aftur vinna, þar til
hlutirnir hafa fengið þann svip, er
gefur þeim gildi.
Örn Þorsteinsson á allan þann
stuðning skilið, sem hægt er að
veita ungum myndlistarmanni. Ef
til vill er það besti stuðningur,
sem hægt er að veita í slíkum til-
fellum, að koma og skoða verk
manna. Láta þá finna, að eftir
þeim er tekið.