Morgunblaðið - 01.05.1982, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. MAÍ 1982
77
Anna seilir þorskhausa í Fisk-
iðjunni.
Siggi í Engey við freðfiskútskipun.
Jóhann Weihe i aðgerðinni að Uka
innan úr fallegri ýsu.
Sólargeislarnir i vertiðaratinu er
hros slíkra starfsmanna.
RÍGSÞULA
Og allar stéttir renna í eitt
Fornt íslenskt kvæði
greinir frá upphafi
stéttanna í mannfélag-
inu. Það er kvæðið Rígs-
þula. Sú hugsun er þar
birtist er sérlega geðþekk nútíma-
mönnum og hæfilegt að halda
henni frammi á hátíðisdegi verka-
fólks. Rígsþula sýnir gang lífsins:
að hver stétt á sinn tíma, uns allar
stéttir renna í eitt. Heimspeki
kvæðisins er sú að yngri kynslóðir
taki hinum eldri fram, að það
muni fæðast móðurbetrungar og
föðurbetrungar — og þar komi sú
tíð að karlaættir hverfi í höfð-
ingja o.s.fv.
Til er handrit af Snorra-Eddu
frá miðri 14du öld sem heitir
Ormsbók. Þar er Rígsþula varð-
veitt. Aldur og heimkynni Rígs-
þulu hafa orðið ásteytingarefni
fræðimanna. Sumir hafa talið
kvæðið kveðið vestan hafs sökum
erlendra áhrifa í því og einkum
írskra. Nafnið Rígur sé tekið úr
írsku, myndað af orðinu rí(g) sem
merkir konungur og Einar Olafur
Sveinsson hefur bent á að þjóð-
lífslýsingar Rígsþulu séu keimlík-
ar írskum lögum. Einnig telja
sumir kvæðið með yngstu eddu-
kvæðum ort jafnvel á 13du öld. í
lausu máli á undan Rígsþulu í
Ormsbók segir að Rígur sé raun-
verulega guðinn Heimdallur. Þessi
sögn er ókunn í fornum fræðum,
nema í fyrstu vísu Völuspár þar
sem völvan ávarpar hinar ýmsu
stéttir manna sem „meiri og
minni mögu Heimdallar" og þykir
fræðimönnum líklegast að Völu-
spá styðjist við Rígsþulu. Heusler
hinn þýski kvað Rígsþulu íslensk-
ast allra eddukvæða og Sigurði
Nordal þykir eðlilegast að eigna
hugsun kvæðisins íslendingi, þar
eð sú hugsun hafi með engri nor-
rænni þjóð verið líklegri til að
kvikna á lOdu öld, því íslendingar
hafi þá „gert rétt allra frjálsra
manna jafnan að lögum og rétt
þræls um eitt meiri en frjáls
manns". Fyrir þessar sakir eru
fræðimenn íslenskir flestir þeirr-
ar skoðunar að Rígsþula sé
ort á Islandi og fyrir kristnitöku
árið 1000.
Varðveisla Rígsþulu í Ormsbók
er léleg. I kvæðið vantar lok þess,
heilar vísur, vísuorð og stök orð.
Háttur Rígsþulu er nokkuð
óreglulegt fornyrðislag, vísuorðin
frá þremur til tólf í hverri vísu og
þrár til sex samstöfur í hverju
vísuorði. Það er athyglisvert í
samanburði við önnur eddukvæði
að Rígsþula er frásögn skáldsins
ef frá eru talin orð krákunnar í
47du og 48du vísu. Rígsþula er
skipulegt kvæði með frábrugðnu
orðavali eftir því sem við á. Sömu
orðin og orðatiltækin koma þó
fyrir aftur og aftur, svo sem „að
það“, „meir“, „Rígur kunni þeim
ráð að segja". Kvæðið er með
fastri stígandi, fyrst er lýst því
frumstæða svo er haldið sem
gengnar séu tröppur til þess höfð-
inglega.
Efni Rígsþulu er á þá leið, að
guðinn Heimdaliur fór ferðar
sinnar og nefndist Rígur. Kom
hann „að húsi“ þeirra Áa og Eddu.
Þar var allt með fornlegum brag
og veitingar fátæklegar. Þegar
kvöldaði gekk Rígur til svefns og
lagðist „miðrar rekkju,/ en á hlið
hvora/ hjón salkynna". Rígur
dvaldi þar þrjár nætur og níu
mánuðum síðar ól Edda son, er
nefndur var Þræll. Þræli er svo
lýst sem vinna hans sé mikið erf-
iði. Hann gekk að eiga „gengil-
beinu“ nokkra er Þír nefndist og
frá þeim eru komnar þrælaættir.
Rígur hélt áfram ferð sinni og
kom nú „að höllu" þeirra Afa og
Ömmu. Þar er öll iðja skapleg.
Auðsjáanlega hefur allt farið á
sömu lund og í húsi Áa og Eddu,
en hér vantar í kvæðið tvær vísur.
Níu mánuðum síðar ól Amma jóð
það er heitinn var Karl. Snör hét
kona hans og frá þeim eru komnar
karlaættir. Enn hélt Rígur áfram
ferð sinni og kom nú „að sal“. Þar
bjuggu Faðir og Móðir. Hér var
allt með glæsibrag. Rígur þáði
veitingar höfðinglegar, gekk til
rekkju og hélt svo leiðar sinnar
eftir 3ja nátta dvöl. Níu mánuðum
síðar ól Móðir svein þann sem Jarl
var látinn heita. Jarl var hinn
fríðasti sýnum og eitt sinn er
hann stundaði íþróttir og vopna-
burð birtist Rígur. Lýsti
hann Jarl son sinn, kenndi honum
rúnir og gaf honum nafn sitt. Ríg-
ur jarl fór nú og vakti víg og vó til
landa. Hann fékk síðan Ernu
Hersisdóttur og áttu þau margt
sona. Þeir voru allir miklir fyrir
sér, en hinn yngsti bar samt af. Sá
er nefndur Konur ungur. Hann
kunni rúnir og skildi fuglamál og
hafði afl og eljun átta manna.
„Hann við Ríg jarl/ rúnar deildi"
og bar hærri hlut og fékk þá Rígs
nafn. Síðan reið hann kjörr og
skóga og kyrrði fugla. Þá kvað það
kráka nokkur til hans að betur
hæfði honum að leggja stund á
hernað og vísaði honum síðan til
höfðingja þar sem hann skyldi
leita sér kvonfangs. Lýkur þar
með kvæðinu í Ormsbók og hefur
niðurlag þess hvergi varðvéist. í
Skjöldunga sögu og Ynglinga sögu
eru ættir Danakonunga raktar til
Rígs og þykir líklegt að sú vitn-
eskja hafi staðið í niðurlagi Rígs-
þulu, þar eð höfðingjar þeir, sem
krákan vísaði Kon unga til, þeir
Danur og Danpur, voru höfðingjar
Danmerkur.
Þjóðlífslýsingar í Rígsþulu eru
allar skýrar og sannfærandi. Þær
eru ítarlegri og raunsærri en í
öðrum eddukvæðum. Fyrst er lýst
lífi og háttum erfiðisvinnufólks.
Þar er soð drykkur og soðinn kálf-
ur krása bestur. Þau hjónin Ái og
Edda eru gráhærð af basli og
klæðnaður þeirra fornlegur. Þræll
var með hrokkið skinn á höndum,
kroppna knúa, digra fingur og lot-
inn hrygg. Hann lagði garða, bar
tað á akra, vann að svínum, gætti
geita og gróf mó. Hjá hinum
frjálsu bændum var fólk með
snyrt hár og kista var á gólfi og
kona sat við rokk og bar á sér
skraut. Karl lærði að keyra og
gera plóg, temja uxa, timbra hús
og smíða hlöður og gera vagn. Hjá
Föður og Móður var allt með
glæsibrag. Gólf þakið hálmi og
húsbóndinn sat og gerði boga með-
an húskonan hugaði að klæðum.
Þar var bjóð hulið dúk og á borð-
um voru steiktir fuglar og svína-
steik og vín var í könnu. Engin
voru erfiðisstörfin þarna unnin;
Jarl stundaði íþróttir og vopna-
burð, lærði rúnir og vó loks til
landa. — Þessar þjóðlífslýsingar
eru raunsæjar. Skáldið sýnir þann
mun er var á stéttum þess þjóðfé-
lags sem það þekkti. Það tekur
ekki afstöðu til stéttanna, heldur
lýsir lífi þeirra og högum.
Athyglisverð er frásögninni af
skírn þeirra Rígs sona:
Joö »1 Kdda,
jósu vatni
hörvi svartan
hótu l»ræl.
(7da v.)
Jóó ól Amma
jósu vatni,
kólluóu Karl,
kona sveip rifti,
rauóan og rjóóan,
rióuóu augu.
(21sta v.)
Svein ól Móóir,
silki vafói
jósu vatni,
Jarl létu heita.
Bleikt var hár,
hjartir vangar,
ötul vóru augu
sem yrmlingi.
(34óa v.)
Einhverjir kynnu að segja að
þarna og víðar í kvæðinu, sæist
berlega, fyrirlitning skáldsins á
þrælunum en dásömun hinna að-
alsbornu. Sú skoðun kemur ekki
heim og saman við hugsun kvæð-
isins. Meginhugsun kvæðisins er
eins konar þróunarkenning, sem
felur í sér að allir séu af sama
stofni og að allt horfi fram, með
því það muni fæðast móðurbetr-
ungar og föðurbetrungar — og þá
muni lágstéttunum þoka fram, því
greinilegt er að skáldið hugsar sér
þroska Kons unga þann hinn
mesta sem unnt sé að öðlast. Þess
vegna lætur það ekki í ljós fyrir-
litningu á þrælunum, heldur á
niðurlægingu þeirra. Sé kvæðið
ort á Islandi fyrir árið þúsund, þá
samræmist þar að auki ekki fyrir-
litning á þrælum almennum
þankagangi hérlendra höfðingja í
þann tíma. Þá var bundið í lög á
Islandi að þræll ætti vígt um konu
sína, en svo var ekki um hinn
frjálsborna mann: íslendingar
höfðu gert rétt þræls um „eitt
meiri en frjáls manns", sem fyrr
greinir. Meginhugsun Rígsþulu er
sem sagt eins konar þróunarkenn-
ing, svo sem nafngiftirnar bera
með sér: Ái, Edda, Afi, Amma,
Faðir og Móðir. Allar stéttir eiga
að geta göfgast með tímanum,
vegna þess að þær eru allar af
sama stofni. En hvers vegna verð-
ur Konur ungur einn föðurbetr-
ungur en ekki bræður hans, fyrst
þeir eru allir samfeðra? Jú, boð-
skapur kvæðisins er einmitt sá að
ætternið eitt geri ekki gæfumun,
heldur sé það atgervi hvers og eins
sem skapi manninum örlög. Konur
ungur hefur öðlast þann mesta
þroska sem skáldið getur hugsað
sér, með því að efla sitt eigið at-
gervi. Það ber samt að hafa hug-
fast að skáldið boðar ekki að allir
geti staðið jafnfætis Kon unga.
Það leggur einmitt á það áherslu
að það sem skilur Kon unga frá
bræörum hans er það sem ætíð
skilur afburðamanninn frá almúg-
anum.
Bjartsýni einkennir þetta forna
kvæði, trú á vöxt og viðgang
mannsins og hvergi örlar á eftir-
sjá; að fornöld hafi verið farsælli
en samtíðin: allt horfir fram. í
þróunarkenningu Rígsþulu felst
ekki stéttlaust þjóðfélag, heldur
að stéttirnar hverfi í tímans rás
hver í aðra, svo allir menn, hvar í
þjóðfélaginu sem þeir eru upp-
runnir, fáir markað sér bás í
mannfélaginu, svo sem atgervi
þeirra og þroski segir til um. Við
lifum slíka tíma, sem höfundur
Rígsþulu spáði, að sonur skóarans
gerist þingmaður og sonur þing-
mannsins gerist skóari.
Jakob F.
Ásgeirsson
Ljósmynd: Árni Sæbern