Morgunblaðið - 09.07.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. JUU 1987
Kristján Alberts-
son níræður
i.
Það var sumardaginn fyrsta fyrir
meira en aldarfjórðungi. Um það
leyti voru staddir í Reykjavík tveir
íslendingar, búsettir erlendis, þeir
Kristján Albertsson og Jón Helga-
son. Báðir komu sjaldan til íslands
á þeim árum. Ég þekkti þá lítils
háttar, en ekkert svipað því og síðar
varð. Okkur hjónum datt í hug að
bjóða þeim til Þingvalla þann dag.
Sú ferð varð ógleymanleg. Snjór
var yfír öllu. Ekkert okkar hafði
áður séð Þingvelli í þvílíkum vetrar-
skrúða. Birta fyrstu sumarsólarinn-
ar varpaði sérstökum blæ á fjöll og
velli, hamra og gjár. Tign þessa
helga staðar var yfimáttúruleg.
Samt var það ekki eingöngu
íslenzk náttúra, eins og hún gerist
fegurst, sem gerði þennan dag
ógleymanlegan. Það voru ekki síður
orðræður þeirra Kristjáns Alberts-
sonar og Jóns Helgasonar, sem ég
vissi, að voru gamlir vinir.
Ymsir, sem lítið þekktu þá Kristj-
án Albertsson og Jón Helgason —
hvað þá þeir, sem ekkert hafa þekkt
þá — telja eflaust, að þama hafi
verið mjög ólíkir menn á ferð. Auð-
vitað vom þeir ólíkir um margt.
En þeir áttu miklu meira sameigin-
legt. Á þessum fyrsta sumardegi á
Þingvöllum kom það skýrt I ljós.
Þeir voru fyrst og fremst Islending-
ar. Þeir elskuðu ísland og allt
íslenzkt. Allt, sem þeir sögðu, —
málfarið, áhugaefnin sögumar af
samferðamönnum, bæði alvaran og
gamanið, var svo háíslenzkt, að ég
á í raun og veru bágt með að hugsa
mér tvo nútímamenn yngri, sem
ræðast mundu við á jafnfágaðan,
sígildan íslenzkan hátt.
Kristján Albertsson var Qörugri
maður. Frásagnarsnilld hans var
með ólíkindum. Jón Helgason var
hóglátari, orðræða hans var af
skáldlegri toga. Þeim þótti augljós-
lega vænt hvomm um annan og
um gamla vináttu sína. Og þeir, sem
á fengu að hlusta, lærðu mikið.
II.
Síðar kynntist ég Kristjáni Al-
bertssyni miklu betur, bæði í
París,þar sem hann var menningar-
fulltrúi við sendiráðið, í New York,
þar sem hann var í sendinefnd ís-
lendinga hjá Sameinuðu þjóðunum,
og eftir að hann fluttist til Islands.
Fyrir fáeinum árum dvöldum við
hjónin nokkra daga í París. Við
höfðum þá ekki séð Kristján Al-
bertsson í nokkur ár. Fyrsta verkið
var að hringja til hans og spyija,
hvort hann gæti hitt okkur næsta
dag á veitingahúsi við eftirlætistorg
hans, Trocadero-torgið. Um leið og
hann var seztur milli okkar ljómaði
hann af gleði og ánægju og talaði
eins og ungur maður. Andlegt fjör-
ið leiftraði, áhuginn jafnlifandi og
áður, minnið óskeikult og frásagn-
argleðin jafnvel enn einlægari en
áður. Við sátum þarna saman í
þrjár stundir. Það var ótrúlegt, að
sá, sem þar var með okkur, hefði
næstum misst sjón sína. Ég hef
engan mann hitt — og um engan
mann lesið — sem hefur haldið sál-
arkröftum jafnóskertum, þratt fyrir
dapra sjón og síðar algera blindu
og Kristján Albertsson. Ekki aðeins
sálarkraftamir voru óskertir, eins
og þeir em enn. Allt, sem hann
sagði, bar vott um sömu gleðina,
sömu lífsnautnina fijóu og áður.
Ef til vill hefur okkur aldrei fundizt
Kristján Albertsson jafnstórkost-
legur og á þessu síðdegi við
Trocadero-gorgið í París.
III.
Kristján Albertsson hefur sér-
stöðu í menningarsögu íslendinga.
Hann er einn fjölmenntaðasti Is-
lendingur, sem nú er uppi. Hann
er merkur sagnfræðingur, eins og
rit hans um Hannes Hafstein ber
vitni. Hann er góður rithöfundur.
En fyrst og fremst er hann
mannlífsspekingur. Þekking hans
og skilningur á þeim mönnum, sem
hann hefur kynnzt eða haft spurnir
af á langri ævi sinni, er alveg sér-
stæð. Ekki kem ég tölu á þær
frásagnir, sem ég hefi heyrt af
hans munni. Samt hefur það varla
borið við, að hann hafi sagt mér
sömu frásögnina tvisvar sinnum.
Hann virðist muna, hvað hann hef-
ur sagt hveijum vina sinna.
Kristján hefur fastmótaðar skoð-
anir. Hann er svarinn óvinur
margar stefnu, sem ákaft hefur
verið boðuð, og hann fyrirlítur
margar skoðanair. En ég hef aldrei
heyrt hann hallmæla nokkrum
manni. Hann ber virðingu fyrir
manninum, þótt hann fyrirlíti ein-
hveijar skoðanir hans. Þessa
heiðríkju hugans verðveitir hann í
hárri elli.
Líklega er Kristján Albertsson
sá Islendingur, sem helzt verður
talinn bam fyrri hluta þessarar ald-
ar, tíma, sem eru liðnir og koma
aldrei aftur. Hann hélzt ósnortinn
af liðnu blómaskeiði æskufólksins
og hefur ekki smitazt af íjölmiðla-
fári nútímans. Það er gott að mega
líta upp til manns, sem er ímynd
hins bezta í íslenzkri menningu og
heimsmenningu þessarar aldar.
Gylfi Þ. Gíslason
Þegar Kristján Albertsson stend-
ur nú á níræðu getur hann skyggnzt
um allar gáttir með gjörhygli hins
vitra og víðförula manns. Hann
getur litið yfir aldimar þijár, sem
hann hefur svo kallað í minninga-
bók sinni, sem Jakob F. Ásgeirsson,
rithöfundur, hefur fært í letur af
stakri prýði og næmum skilningi.
Hann sér yfir öld bemsku sinnar
fyrir heimsstyijöldina fyrri, þar sem
var „morgunljómi og guðsblessun
yfir lífínu", þá öld millistríðsáranna,
þar sem „dökkur skýjabakki vildi
aldrei með öllu hverfa af lofti“
vegna einræðis og harðstjómar í
miklum hluta álfunnar og ótta við
nýja heimsstyijöld, og loks öldina,
sem hófst með váboðanum í Hiro-
shima, en hefur þó fært „svo
ótrúlegar framfarir í vísindum og
tækni, að mönnum getur fundist,
að ekkert þyrfti lengur að vera
óviðráðanlegt, sem gera mætti
mannkyni til heilla".
Það er ekki aðeins fágætt, að
menn geti horft yfír svo fjölþætt
lífssvið sem Kristján Albertsson.
Þess munu heldur ekki mörg dæmi
á íslandi nútímans, að öldungar og
hvað þá heldur yngri menn standi
jafnstyrkum fótum og hann í fortíð-
inni og geti um leið miðlað samtíma
sínum svo fijórri hugsun til skiln-
ings og mannræktar. Hann hefur
verið í vinfengi við og haft kynni
af mörgum helztu andans mönnum
sinnar tíðar, bæði íslenzkum og
erlendum, og má þar nefna skáldin
séra Matthías Jochumsson og Þor-
stein Erlingsson, Einar mynd-
höggvara Jónsson, rithöfundana
Jón Trausta, Guðmund Kamban,
Jóhann Siguijónsson, Maxim Gorki
og Knut Hamsun — og eru þá enn
ótaldir margir núlifandi listamenn
og skáld. Þó verður síðast en ekki
sízt að nefna Einar skáld Benedikts-
son, sem ég hygg, að Kristján hafi
jafnan metið umfram önnur skáld
og rithöfunda vegna sérstæðra og
stórbrotinna gáfna og hæfileika.
Það er í sannleika mikið harms-
efni, að Kristján Albertsson skuli
ekki hafa látið frá sér fara ritverk
um ævi og störf Einars Benedikts-
sonar, sem hann hefur þó alla burði
og þekkingu til að geta gert öðrum
betur.
í formála Adonias sögu, lygisögu
frá íjórtándu öld, sem aldrei mun
hafa verið prentuð á íslandi, segir
m.a. svo: „Margir fyrri menn og
fróðir meistarar leituðu á marga
vega listir og fræði saman að setja
eftirkomandi mönnum til minnis og
skemmtanar, og margir af þeim,
þeir menn sem fræddir voru mörg-
um tungum, fóru víða um heiminn
sakir forvitni að verða vísir þeirra
hluta og hinna stærstu atburða,
sem í því landi sérhveiju hafa
gerzt...“ Með sama hætti og þeir
miklu lærdómsmenn, sem hér er
lýst, hefur Kristján Albertsson víða
farið og verið og mörgu og mörgum
kynnzt, eins og áður var nefnt.
Hann var við kennslu- og ritstörf í
Berlín, Kaupmannahöfn, Gauta-
borg og Stokkhólmi frá
1935—1946. Þá kom hann til liðs
við utanríkisþjónustu hins nýstofn-
aða íslenzka lýðveldis og var um
árabil við ýmis störf á hennar veg-
um, bæði á allsheijarþingi Samein-
Margs er að
minnast
Kristján Albertsson er einn
núlifandi stúdenta sem útskrif-
uðust úr Menntaskólanum í
Reykjavík 1917 og varð 70 ára
stúdent í vor. í endurminningum
hans, sem Jakob F. Ásgeirsson
skráði og Almenna bókafélagið
gaf út á liðnu hausti (Kristján
Albertsson — Margs er að
minnast), lýsir Kristján nokkuð
skólaárum sínum og vaknandi
áhuga á bókmenntum og stjórn-
málum, sem átti eftir að ein-
kenna líf hans og starf.
Bókmenntir
Stefán Jóh. Stefánsson var sam-
tíða Kristjáni f skóla og á einum
stað í endurminningum hans frá
þeim árum segir svo: „Þar var og
Krislján Albertsson, alltaf gagntek-
inn af bestu sögunni og fegursta
kvæðinu, sem hann hafði þá nýlega
lesið, en stundum líka af fegurstu
stúlkunni, sem hann hafði þá hitt
eða séð. Hann var hlaðinn kynngi,
djarfur og áhugasamur og ekki í
vafa um það, hver væri köllun hans
í lífínu, sem sé sú, að verða rithöf-
undur.“
— Það er víst nokkuð til í því
sem minn gamli vinur og skólafé-
lagi segir að ég hafi verið í meira
lagi hrifgjam á þessum árum. Ef
við höldum okkur við „bestu sög-
umar og fegurstu kvæðin" þá var
ég víst ævinlega mjög uppnuminn
af ÖIIu sem mér fannst gott í bók-
menntum. En eitt var að láta sig
dreyma í ljúfum fögnuði eftir að
hafa lesið til dæmis sumar sögur
Bjömsons eða Jonasar Lie og annað
að kynnast skáldskap sem sveif á
hugann eins og vín svo að heimur-
inn varð allt annað en verið hafði,
dögum og vikum saman. Þetta
gerðist í fyrsta sinn þegar ég, rétt
upp úr fermingu, las skáldsögur
Hamsuns frá yngri ámm, Mysteri-
er, Pan og Viktoríu. Hvergi fínnst
mér ástin milli manns og konu verða
að jafnundursamlegu lifandi magni
eins og í þessum bókum.
Næsti útlendi höfundur sem ég
fékk mikla ást á var Turgenjef sem
ég las í danskri þýðingu. Mér hefur
alla tíð fundist hann vera mestur
Kafli úr endur-
minningum
Kristjáns Al-
bertssonar
formsnillingur hinna miklu rússn-
esku skáldsagnahöfunda og lýsing
hans á sorgbitinni ást hans til þjóð-
ar sinnar hafði djúp áhrif á mig.
Ég las auðvitað sum helstu leik-
rit Ibsens og Bjömsons á skólaárum
mínum en sérstaklega þótti mér
vænt um þegar ég sá þau leikin.
Sumar eftir sumar kom þá danskur
leikflokkur til íslands og lagði und-
ir sig Iðnó í nokkrar vikur: sýndi
ágætlega nokkur leikrit og varð af
þessu mikil upplyfting fyrir borg-
arbúa.
Mér fannst náttúrulega mikið til
um allar bestu íslendingasögur og
ekki hvað síst um sjálfa tunguna
eða stílinn. Og alla tíð hef ég ekki
þurft annað en að grípa niður í svo
til hvaða sögu sem væri og lesa
nokkrar blaðsíður til að fínnast ég
hafa orðið fyrir einhveiju svipuðu
og hressandi sundspretti í hæfílega
köldu og undursamlega fersku
vatni. Ég get ekki lesið fornar bók-
menntir með svokallaðri nútíma-
stafsetningu. Sú sem áður tíðkaðist,
hin svokallaða normalíseraða staf-
setning, varðveitir miklu betur
fomeskjulegan og tígulegan blæ
málsins — og skiptir í því sambandi
engu þótt ágætir danskir málvís-
indamenn hafí átt sinn þátt í að
móta þá stafsetningu. Mér fínnst
„Þat mælti mín móðir" vera fal-
legra en „Það mælti mín móðir“
og fara nær því sem ég held að
hafí verið tungutak Egils Skalla-
grímssonar. Mér hefur aldrei getað
fundist útgáfa fombókmennta með
nútímaréttritun vera annað en
skemmdarverk — og að halda því
fram að fyrri tíðar stafsetning á
íslendingasögum torveldi skilning á
efni þeirra, einkum í augum æsk-
unnar, er eins og hver önnur
endemis ijarstæða sem ekki er eyð-
andi orðum að.
Loks er að nefna að á skólaárum
mínum varð Einar Benediktsson
auðvitað með því forvitnilegasta í
íslenskum ljóðaskáldskap. Þó að
kvæði hans ættu ekki jafn-vel við
smekk eldri kynslóðar held ég að
æskan hafí talið hann öðmm frem-
ur sitt skáld. Við voram allir
hugfangnir af hans stórfenglega
og mergjaða málfari, hugarflugi og
mannviti. Þorsteinn Erlingsson yrk-
ir:
Það er líkt og ylur í
ómi sumra braga.
Mér fannst oft mikilfenglegri
ómur í ljóðum Einars Benediktsson-
ar en í nokkra öðra sem ort hefði
verið á íslensku.
Stjórnmál
— Eftir að Sambandslagaupp-
kastið frá 1908 hafði verið drepið
og ekkert hafði áunnist við aðrar
tilraunir til að koma sambandinu
við Dani í viðhlítandi horf, tóku
smám saman að myndast hreyfíng-
ar og samtök sem urðu upptök að
flokkaskiptingu þar sem tekið var
mið af stefnum um þjóðfélagsmál.