Morgunblaðið - 09.07.1987, Blaðsíða 17

■f
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. JÚLÍ 1987
uðu þjóðanna og í París, þar sem
hann bjó um þrjátíu ára skeið. Það
fer að líkum, að íslendingur, sem
svo ríkuleg kynni hefur haft bæði
af umheiminum og menningu eigin
lands, njóti nokkurrar sérstöðu. Af
þeirri sérstöðu hefur Kristján Al-
bertsson miðlað, þótt í miklu ríkara
mæli hefði mátt vera, eins og öllum
fínnst ævinlega um allt gott, og
þannig hefur hann með frásagnar-
snilld sinni og ritstörfum glætt
skilning yngri kynslóðar og með
sínum hætti brúað bil í samtíman-
um.
Þótt Kristján Albertsson hafi
ekki verið ijarri slagæð íslenzkra
stjórnmála drjúgan hluta æviskeiðs
síns hefur hann þó ekki haslað sér
völl á því sviði né tekið þar virkan
þátt. Hann var þó ritstjóri Varðar,
málgagns íhaldsflokksins, á árun-
um 1924—1927_ og gat sér þar
góðan orðstír. I minningabókinni
segist Kristján hafa fundið sárt til
þess, hversu margt í skrifum
íslenzku blaðanna hafi verið „til
lítillar fyrirmyndar og engan veginn
uppfyllti þær kröfur um sannsögli,
ráðvendni í röksemdafærslu og
sómasamlegan rithátt, sem gera
yrði til blaða í siðmenntuðu landi“.
Kristján segir og frá því, að ára-
tugum eftir ritstjórn sína hafi
Vilmundur Jónsson, landlæknir og
pólitískur andstæðingur, sagt við
sig: „Það hefur aðeins eitt heiðar-
legt pólitískt blað komið út á íslandi
pg það var Vörður.“ Fjölmiðlun á
íslandi hefði ekki kallað yfir sig
nafngift fjölmiðlafárs, ef hún hefði
þumlungast nokkru meir en raun
ber vitni í átt til þeirra krafna, sem
Kristján Albertsson taldi nauðsyn-
legt að gera til blaðanna fyrir
rúmum sextíu árum.
Kristján Albertsson er hinn mikli
meistari samræðulistarinnar. Mér
er hann minnisstæður sem slíkur
frá mörgum góðum stundum, ekki
sízt í samræðum við eina göfugustu
konu, sem ég hef þekkt, ömmu
mína Sofíu Thors. Kristján og afi
minn, Haukur Thors, voru systra-
synir, leikbræður í æsku og nánir
vinir þá og jafnan síðar. Kristján
hefur raunar verið tryggðavinur
Thorsfjölskyldunnar allrar, og eink-
um urðu þeir Ólafur Thors miklir
mátar, eftir að þeir höfðu kynnzt
að ráði á fullorðinsárum. Hann var
jafnan tíður gestur á heimili Sofíu
og Hauks, þegar hann dvaldist hér
á landi, ekki sízt þegar hann vann
að hinu mikla og merka ritverki um
föður Sofíu, Hannes Hafstein, ráð-
herra og skáld,_ er út kom á árunum
1961—1964. I samræðum þeirra
Sofíu þá og síðar minnist ég þeirra
háttvísi, dýptar og menningar, að
viðlíka er vandfundið. Það var mér
ungum æðri skóli og vera návistum
við og hlýða á manneskjur svo stór-
ar í sniðum og sjálfum sér trúar.
Ég á þá ósk hinum aldna höfð-
ingja og sjálfum okkur til handa,
að æ fleiri íslendingar muni gerast
sporgöngumenn Kristjáns Alberts-
sonar um menningarlega lífshætti
og mannrækt, svo að „morgunljómi
og guðsblessun" frá fyrstu öld í
ævi hans færist yfir öldina, sem er
framundan.
Pétur Kr. Hafstein
Tíminn líður hratt. Mér finnst
stutt síðan ég kynntist Kristjáni
Albertssyni fyrst. Það var að vor-
lagi og bókmenntaráð Almenna
bókafélagsins hafði kjörið okkur til
að velja á vegum þess í samráði
við Útgáfufélagið Braga efni í Sýn-
isbók verka Einars Benediktssonar,
sem Almenna bókafélagið gaf út
1957. Kristján Albertsson var þá
nýkominn frá útlöndum með fersk-
an blæ úr menningarsölum Parísar,
hafði komið með farfuglunum, eins
og hann var vanur, og hvarf svo
aftur með þeim þegar nætur fór
að lengja. Þetta sumar hefur Krist-
ján Albertsson orðið sextugur, en
mér fannst hann miklu yngri. Og
nú er hann níræður 30 ár liðin,
stuttur tími í minni skynjun, en fijór
tími og starfamikill hjá Kristjáni
Albertssyni. Hann hafði þá aðeins
sent frá sér 3 bækur, leikritið Hilm-
ar Foss, sem var frumraun hans í
skáldskap, 1923, og 2 ritgerðasöfn
Tunguna í tímans straumi, 1953,
og I gróandanum, 1955. En um
haustið kom út leikrit hans, Hönd
dauðans, sem sýnt var í Þjóðleik-
húsinu árið eftir undir nafninu
Haust. Enda hafði Kristján Alberts-
son haft í ýmsu öðru að snúast,
fyrst eftir nám verið ritsjóri Varðar
1924-27, síðan einn af ritstjórum
hins merkilega tímarits Vöku, unn-
ið við leiklistarstarfsemi hjá Leik-
félagi Reykjavíkur, lektor í íslensku
í Berlín, sendiráðsstörf í París, ver-
ið einn af fulltrúum íslands á
allsheijaþingum Sameinuðu þjóð-
anna, nefndarmaður, í annað
skiptið formaður, í mikilvægum
nefndum á vegum SÞ og komist þá
í heimspressuna. Og síðan en ekki
síst hafði hann unnið ósleitilega að
þýðingum og útgáfum erlendra úrv-
alsbókmennta á íslensku, Sögur
frá ýmsum löndum I-III (ásamt
Jóni frá Kaldaðamesi), 1923-34
o.fl. o.fl.
Og það mun hafa verið um þetta
leyti, líklega 1958, sem bókmennta-
ráð AB fól Kristjáni að semja
ævisögu Hannesar Hafsteins. Sú
bók kom síðan út í þremur bindum
1961-64 og er áreiðanlega í flokki
best gerðra ævisagna sem ritaðar
hafa verið á íslensku.
Síðan hafa komið frá hans hendi
tvær skáldsögur, Ferðalok 1976
og Meðan lífið yngist 1982 auk
margra bóka sem hann hefur ann-
ast útgáfu á, svo sem Ævisögu
Jóns Steingrímssonar, Úr fórum
fyrri aldar, smásögur eftir 19. ald-
ar höfunda, Bréf Matthíasar
Jochumssonar til Hannesar Haf-
steins, o.m.fl.
Kristján Albertsson hefur því
síður en svo verið starfslítill maður
um dagana. En störf hans hafa
verið einstaklega fjölbreytt og vel
til þess fallin að halda honum vak-
andi, sem þau hafa svo sannarlega
gert. Og svo hefur hann alla tíð
gefið sér tíma til að staldra við og
horfa á mannlífið í kringum sig og
minni hans hefur verið slikt að hann
hefur munað það sem hann hefur
séð eða heyrt, eins og glöggt kemur
fram í bókinni Kristján Alberts-
son: Margs er að minnast, sem
Jakob F. Ásgeirsson rithöfundur
skráði eftir honum og kom út á
síðasta ári.
Skömmu fyrir 1980 kenndi
Kristján Albertsson augnsjúkdóms
sem reyndist ólæknandi og leiddi
til blindu á skömmum tíma. Hann
aðeins náði að ganga nokkum veg-
inn frá síðari skáldsögu sinni,
Meðan lífið yngist, og kom síðan í
minn hlut að lesa fýrir hann blindan
handritið í síðustu yfirferð áður en
það skyldi sent í prentsmiðju. En
sá tími sem í þetta fór er mér
ógleymanlegur ekki síst fyrir hina
skörpu athygli og minni höfundar-
ins er hann hlýddi á lestur minn.
Hann mundi nákvæmlega orðalag
setninga sem ég hafði lesið fyrir
hann mörgum dögum fyrr og var
afar næmur á stílinn. Og svo gerð-
um við hlé til að hvíla okkur og þá
sagði hann mér sögur af atburðum
og fólki sem hann hafði kynnst.
Sumar þessar sögur hefur hann
látið skrá í Margs er að minnast,
en ekki nærri allar.
Kristján bjó þá enn í íbúð sinni
við Öldugötu. Veður var gott þenn-
an tíma, og þegar leið á daginn og
lestri lauk leiddumst við heim til
hans, hann vildi ganga og njóta
útiverunnar þann stutta tíma sem
gönguferðin tók.
Kristján Albertsson hefur oft
staðið í ritdeilum og oft verið reynt
að vega að ritum hans. Það hefur
með öðrum orðum verið líf og fjör
í kringum hann og mönnum ekki
staðið á sama um það sem hann
hefur haft að segja. Deilur urðu
t.a.m. miklar um Ævisögu Hannes-
ar Hafsteins,svo miklar að kallaður
var saman fundur í Stúdentafélagi
Reykjavíkur út af bókinni og mun
það einsdæmi. Mörgum þótti höf-
undur gera hlut Hannesar Haf-
steins of stóran og hlut andstæð-
inga hans of lítinn. En ég veit ekki
til þess að tekist hafi að hrekja með
rökum neitt atriði sem Kristján
Albertsson heldur fram í þessari
bók — og er þá mikið sagt.
Um það leyti sem Kristján Al-
bertsson var að láta af ritstjóm
Varðar átti hann í deilum um ísl.
blaðamennsku. Á hann var deilt
fyrir stóryrtan rithátt, fyrir að nota
t.a.m. orðið lygar í stað mildara
orðalags eins og ósannindi og þar
fram eftir götunum. Kr. svarðai því
til að lygi væri alltaf lygi og hann
mundi aldrei nefna hana annað.
Gísli Guðmundsson, ritstjóri, setti
fram í útvarpserindi nokkrum árum
sfðar þijár kröfur sem gera bæri
til góðs stjómmálablaðs — að það
væri ritað á fögru máli, að greinar
þess væru rökfastar og að málstað-
ur þess væri heilbrigður. „Ég vil
bæta við einni kröfu," ritaði Krist-
ján Albertsson, „þeirri sem mestu
varðar: að blaðið sé sannort og
vopnaburður þess drengilegur."
Þama kemur fram viðhorf, sem
hefur alla tíð einkennt Kristján Al-
bertsson í ræðu og riti — að ganga
alltaf beint og hiklaust til verks —
til liðs við það sem hann hefur álit-
ið sannast og réttast. Og þá hefur
hann aldrei slegið af né slakað til.
Hann hefur nefnt fyrirbærin sínum
réttu nöfnum — hversu ljót sem þau
nöfn eru — lýst eðli þeirra afdráttar-
laust — þessi annars mildi, fágaði
og orðvari maður.
Og þá hefur Kristján Albertsson
ekki síður verið geiglaus við það
að kveða fast að orði um það sem
hann hefur hrifíst af. Þess vegna
var hann óhræddur að rita á þessa
leið um Vefarann mikla frá Kasmír
á sama tíma og aðrir voru hikandi
eða andsnúnir: „Loksins — loksins
tilkomumikið skáldverk, sem rís
eins og hamraborg upp úr flatn-
eskju íslenskrar ljóða- og sagna-
gerðar síðustu ára!“ Og þess vegna
hikaði hann ekki við að nota stund-
um sterk orð um Hannes Hafstein
í sínu mikla verki um hann. En
Kristján Albertsson hefur aldrei við-
haft slíka tilburði nema að vera
viss í sinni sök — annað stríðir
gegn eðli hans og siðferðiskennd.
Kristján Albertsson hefur komið
víða við bæði í störfum sínum og
ritum og hefur gengið heils hugar
að hveiju verki. Þó er honum ekk-
ert jafnkært og góðar bókmenntir,
hvort heldur hann skrifar um bók-
menntir eða semur bókmenntir. Og
hann er vinur skálda og segir sögur
af skáldum — íslenskum sem er-
lendum. En einhvern veginn grunar
mig að sterkust vináttubönd séu
milli hans og þess skálds sem hann
hefur staðið í mestum ritdeilum við,
Halldórs Laxness. Kristján Alberts-
son var manna fyrstur til að benda
á hvílíkt stórskáld Laxness er, en
hvað um það, þessir tveir menn
hafa oft verið ákaflega ósammála.
Mér veittist sá heiður fyrir þrem-
ur árum — Kristján Albertsson var
þá orðinn blindur — að fylgja honum
til fundar við vin sinn á Gljúfra-
steini og sitja hjá þeim og hlýða á
samræður þeirra. Þeir heilsuðust
með kærleikúm, ræddu um marg-
vísleg mál, sameiginlegar minning-
ar, bókmenntir, íslandssögu,
tónlist. Þeir voru sammála um
sumt, ósammála um margt og hik-
uðu ekki við að segja sína meiningu.
En það breytti ekki því að þeir
væru alltaf jafn-vingjamlegir hvor
í annars garð og kvöddust með
mikilli vináttu.
Eftir Kristján Albertsson liggja
margvísleg skrif og alltaf hefur
verið eftir því tekið sem frá honum
hefur komið á prenti. Penninn lék
í höndum hans og málið leikur á
vörum hans. Ein grein skrifa hans
grunar mig þó að eigi skilið meiri
athygli en hún hefur hlotið — skáld-
sagnagerð hans. Sjálfsagt má
ýmislegt að skáldögum hans fínna.
En þær lýsa fólki sem ekki hefur
verið áhugi á að fjalla um f bók-
menntum undanfama áratugi, að
minnsta kosti ekki jákvætt —
menntaðri og efnaðri borgarastétt.
Og orðfæri persónanna er trúlega
fágaðra og kurteislegra en nú er í
bókmenntum. En hvað sem því líður
em margar þessara persóna bæði
skýrt dregnar og eftirminnilegar.
Kristján Albertsson gjörþekkir
þetta fólk með kostum þess og göll-
um og nær því vel að mínum dómi
að gæða þær lífí og lýsa þeim í
skáldsögum sínum.
Ef Kristjáni Albertssyni hefði
auðnast að halda sjón sinni væri
hann að ég ætla enn í fullu Qöri
við ritstörf því að hann á enn margt
eftir ósagt. Ef til vill kemst það
ekki á pappír hér eftir. En það er
mikið ánægjuefni hve vel þessi
níræði maður ber aldur sinn, fjörug-
ur í anda og áhugasamur um hvað
eina sem gerist í þjóðlífínu. Hefði
hann haldið sjón sinni hefði hann
vissulega fagnað í dag með vinum
sínum. En fyrst svo er ekki hefur
hann kosið að draga sig í hlé, heims-
borgarinn kann því illa að láta horfa
á sig á sjónarsviðinu án þess að
geta horft á móti.
Eiríkur Hreinn Finnbogason
Sjá nánar bls. 48
Eins og eðlilegt var fóru ungir
menn þá að skima í ýmsar áttir
eftir pólitískum veðrabrigðum og
reyna að átta sig á hvað þau kynnu
að boða og hvað bæri að aðhyllast
eða hafna.
Á þessum árum kynntist ég Jón-
asi Jónssyni frá Hriflu. Við vorum
báðir í Ungmennafélagi Reykjavík-
ur og ég var kosinn í einhveija
nefnd með honum og öðrum og
fundur nefndarinnar var haldinn á
heimili Jónasar. Framsóknarflokk-
urinn var enn ekki til og Jónas var
einn af kennurum Kennaraskólans
og ritstjóri Skinfaxa, mánaðarblaðs
ungmennafélaganna sem meðal
yngri manna naut virðingar og vin-
sælda. Okkur Jónasi varð bráðlega
vel til vina og hann vildi að ég heim-
sækti sig. Hann hafði orð á því að
nú væri kominn tími til að stofna
nýjan flokk sem mér skildist að
ætti að vera fijálslyndur framfara-
flokkur með mikinn áhuga á
menningarmálum — og ég g'at auð-
vitað vel hugsað mér að í slíkum
flokki myndi ég eiga heima.
Sumarið 1916 fór ég hestríðandi
einsamall frá Borgarnesi til Akur-
eyrar og var einhesta, fór mér
hægt og oftast stuttar dagleiðir.
Ég lagði leið mína um Bröttubrekku
og yfír Dali, síðan niður í Hrúta-
íjjörð, yfír Húnavatns- og Skaga-
fjarðarsýslur og loks um Svarfaðar-
dal og inn til Akureyrar. Jónas bað
mig að koma til sín svo að hann
gæti leiðbeint mér um hvar ég
skyldi gista og gaf mér nokkur
meðmælabréf til góðra manna sem
hann vonaðist til að mundu taka
vel á móti mér. Þarna kynntist ég
í fyrsta sinn hinni miklu þörf Jónas-
ar til að hafa hjálpsamleg afskipti
af högum annarra manna í smáu
sem stóru. En eftir að Tíminn hóf
göngu sína man ég að ég skrifaði
Jónasi að mér fyndist hann segja
of margt í blaði sínu sem rpér félli
illa.
Á skólaárum mínum fór Olafur
Friðriksson að láta til sín taka í
pólitískri baráttu. Eitt hið fyrsta
sem ég gerði eftir að ég var orðinn
formaður Framtíðarinnar var að
skrifa Ólafí Friðrikssyni sem þá gaf
út jafnaðarmannablaðið Dagsbrún
og fara fram á að hann flytti erindi
um stefnu sína á fundi í Framtíð-
inni. Ólafur tók boði mínu. En áður
en hann hélt erindi sitt barst mér
í hendur ritstjómargrein í blaði
hans sem kom mér á óvart. Svo
stóð á nokkru áður eða um jólin
1915, að Thor Jensen hafði gefið
15 þúsund krónur sem fulltrúar
verkamannafélagsins Dagsbrúnar
og prestar bæjarins skyldu úthluta
fátækum Reykvíkingum. í febrúar
1916 fóru fram bæjarstjórnarkosn-
ingar í Reykjavík og svo bar til að
Heimastjórnarfélagið Fram setti
nafn Thors .Jcnsens efst á sinn lista
til kosninganna án þess að minnast
á það einu orði við Thor Jensen
sjálfan. Hann var mjög óánægður
með þetta tiltæki, sagðist engan
tíma hafa til þess að sitja í bæjar-
stjóm og það yrði að gera ráðstaf-
anir til þess að hann þyrfti ekki að
sinna neinum störfum þar. En nú
ritaði Ólafur Friðriksson í blað sitt
eitthvað á þá leið að menn væru
ekki lofsverðir að gefa fátækum
peninga ef tilgangurinn væri sá að
reyna að ná kosningu í bæjarstjóm.
Ég skrifaði þá Ólafi Friðrikssyni
og sagði að þar eð hann berðist
ekki fyrir stefnu sinni með heiðar-
legum hætti þá félli ég frá ósk
minni um að hann gerðist máls-
hefjandi á fundi í Framtíðinni. Ég
fékk víst einhveija vantrauststil-
lögu á næsta fundi í félaginu en
hún var felld.
Ég skal ekki að þessu sinni
minnast frekar á margt' í málflutn-
ingi svokallaðra vinstri-blaða þeirra
tíma sem gerði það að verkum að
ég gat ekki hneigst til fylgis við
þau.
Þorsteinn Erlingsson
— Ég mun hafa verið 16 ára
þegar ég kynntist Þorsteini Erlings-
syni. Hann var þá tiðlega fimmtug-
ur og samt fannst mér hann vera
farinn töluvert að eldast. Hann var
hægur í fasi og tali, nærri dálítið
þreytulegur, hár og alskegg tekið
að grána. Mér fannst hann mjög
fallegur maður, sérstaklega ennis-
svipur hans og stór og björt augu.
Hann var yndislegur í allri fram-
komu, látlaus og þýðlegur, málróm-
urinn með einkennilegum
heiðríkjublæ, eitthvað óvenju hreint
og drengilegt í hreimnum.
Maður mátti líta inn til hans
óboðinn þegar líða tók á daginn.
Hann sat þá í ruggustól á hlið við
skrifborð sitt — eins og hann væri
viðbúinn að taka við heimsóknum.
Ég hafði grun um að hann fengist
ekki mikið við ritstörf. Hann kvaddi
mig oftast með sömu orðum: „Kom-
ið þér bráðum aftur að rabba."
Áf því sem Þorsteinn sagði við
mig um skáldskap þykir mér vert
að tilgreina eftirfarandi úr dagbók
minni:
Hann sagði að Matthías Joch-
umsson væri ekki hugsuður fremur
en brot af „geni“. I viðræðum ætti
Matthías bágt með að halda sér
lengi við sama efnið, hugurinn þyti
með hann hingað og þangað. En
hann væri andríkur. Hann væri eins
og lírukassi sem alltaf mætti snúa
og fá úr góð lög! Þorsteinn líkti
Matthíasi ennfremur við landslagið
á Breiðafirði; það væri fallegt en
ekki samfellt, aðeins hólmar og
eyjar með sundum á milli. Hann
sagði að Matthías hefði enga hug-
mynd um hver af kvæðum hans
væru best, hann héldi jafnvel mest
upp á þau lélegustu sem mest hefðu
verið löstuð líkt og sumar mæður
héldu mest upp á ljótustu og
heimskustu bömin sín. Loks hafði
hann orð á því að menn myndu
dást meira að Matthíasi eftir andlát
hans því að þá gleymdist sumt leið-
inlegt við persónu hans.
Svo sem alkunnugt er var Þor-
steinn ungur fátækur drengur á
smábæ í Fljótshlíð þegar Steingrím-
ur Thorsteinsson og Matthías
Jochumsson komu þangað á sumar-
ferðalagi. Skáldunum var sagt frá
þessum unga gáfaða dreng og þeir
gengust fyrir því að þeir og aðrir
borgarar í Reykjavík kæmu honum
til mennta. Þorsteinn kom því á
skólaárum sínum allmikið á heimili
þjóðskáldanna beggja — en hann
sagði mér að hann hefði aldrei
kunnað nógu vel við Matthías vegna
þess að sér hafí fundist á því bera
að hann talaði við sig eins og fátæk-
an smælingja.
Þorsteinn Erlingsson lést haustið
1914. Ég hafði auðvitað líka kynnst
Guðrúnu konu hans og ekki löngu
eftir lát Þorsteins heimsótti ég hana
og við urðum brátt ágætir vinir.
Hún var óvenjuleg kona. Ég efast
um að nokkur af konum þjóðskálda
okkar hafi betur skilið né meira
metið kvæði mannsins síns en Guð-
rún gerði. Hún var mikil mann-
kostakona, ákaflega hjálpsöm öllum
sem á henni þurftu að halda.