Morgunblaðið - 09.12.1989, Blaðsíða 14

esex jiaaMagga .e huoao3aoua.i aiGAiaviuoaoM
MÖRGUNBtÁÐlÐ' TAUG'ARUÆGUR ‘ff.'DESEMBER' 1989'' ‘ “
Þjónusta bóka-
safiia við aldraða
eftirEddu
Ogmundsdóttur og
Helgu Ólafsdóttur
Hér á landi má segja að fyrir
hendi sé tvenns konar sérþjónusta
bókasafna við aldraða. Er hér átt
við heimsendingarþjónustu prent-
aðra bóka til þeirra sem geta ennþá
lesið hefðbundið letur, en komast
ekki á bókasöfn og hins vegar hljóð-
bókaþjónustu Blindrabókasafns Is-
lands. Hljóðbækur eru ritverk hljóð-
rituð á hljómbönd.
Allmörg almenningsbókasöfn um
land allt inna af hendi heimsending-
arþjónustu prentbóka, en Borgar-
bókasafn Reykjavíkur er eina bóka-
safnið sem hefur komið upp sér-
deild með prentbókaþjónustu við
aldraða og fatlaða. Deildin heitir
Bókin heim og var sett á stofn árið
1974 að tilhlutan Eiríks Hreins
Finnbogasonar þáverandi borgar-
bókavarðar. Deildin hefur haft
samastað í Sólheimaútibúi Borgar-
bókaútibúsins alla tíð. Bókin heim
er rekin innan fjárhagsramma Sól-
heimaútibúsins en hefur sína eigin
fjárveitingu til bókakaupa.
Bókin heim
Sem fyrr segir þjónar Bókin heim
hreyfihömluðum sem komast ekki
á bókasafnið og eru aldraðir eðli-
lega stór hluti þess hóps. Þjónusta
deildarinnar felst aðallega í síma-
þjónustu við hvern og einn. En þeg-
ar nýir lánþegar hafa verið teknir
inn eru þeir heimsóttir af bóka-
verði, sem kynnir sér bókmennta-
áhuga lánþegans. Bækumar 12-14
talsins fær svo hver lánþegi sendar
heim í þar til gerðum kössum einu
sinni í mánuði. Þannig fær hann
mánaðarlega sent heim lítið bóka-
safn, sem hann svo skilar aftur
þegar nýr kassi berst. Lánþeginn
þarf ekki að hringja eftir bókum
hveiju sinni, heldur er það ákveðið
við upphaf þjónustunnar á hvaða
dögum hann fær bækur. Símatími
Bókarinnar heim er á venjulegum
afgreiðslutíma Sólheimasafns.
Blindrabókasafii
Hljóðbókaþjónustan hófst hér á
landi með starfsemi deildarinnar
Bókinni heim og var fyrstu árin
rekin innan ramma deildarinnar. Á
þeim tima stóð Blindrafélagið að
hljóðbókaþjónustunni ásamt Borg-
arbókasafni. Þetta samstarf leiddi
til stofnunar Blindrabókasafns Is-
lands 1983. Blindrabókasafn er
ríkisstofnun sem heyrir undir
menntamálaráðuneytið. Allir sem
eiga erfitt með að notfæra sér hefð-
bundið prentað letur eiga rétt á
hljóðbókum frá Blindrabókasafni.
Eins og hjá Bókinni heim eru aldr-
aðir mjög stór hluti lánþegahópsins,
meðalaldur lánþega í safninu er um
80 ár. Meginhluti aldraðra lánþega
safnsins er sjónskertur en stór hluti
þeirra öldruðu býr þó ekki við neina
sérstaka fötlun heldur á einungis í
erfiðleikum með að halda á og lesa
bók. Á sama hátt og hjá~Bókinni
heim fer þjónustan að mestu fram
í gegnum síma. Lánþegar og að-
standendur þeirra eru þó velkomnir
að heimsækja safnið og velja sér
bækur. Reykjavík er skipt niður á
vikudagana þannig að lánþegar í
hveijum borgarhluta hafa sinn
sendingardag. Þeir þurfa að hringja
og láta vita þegar þeir vilja fá nýj-
ar bækur. Hver lánþegi fær u.þ.b.
fimm bækur í einu, en þar sem
Blindrabókasafn þjónar allri lands-
byggðinni er sendingum háttað með
mismunandi hætti. Reykvíkingar fá
sínar sendingar með bíl um leið og
lesnar bækur er teknar til baka.
Hins vegar eru bækur sendar með
pósti til fólks úti á landi, og er sú
þjónusta hæggengari en heimsend-
ingarþjónustan í Reykjavík. Hér
sem víðar búa því landsbyggðar-
menn við lakari kost en Reykvíking-
ar. Safnið er opið alla virka daga
frá 10-16.
í Bókinni heim og í hljóðbóka-
þjónustu Blindrabókasafns felst
mikil ábyrgð bókavarða í því að
velja bækurnar fyrir lánþegana.
Bókaverðir verða því að hafa ríka
tilfinningu fyrir bókasmekk hvers
lánþega og hafa staðgóða þekkingu
á efnisinnihaldi bókakostsins.
Færri fá en vilja
Reynslan hefur sýnt að þörfin
fyrir sérþjónustu bókasafna við
aldraða er mjög brýn og meiri en
unnt er að sinna í dag. Sannleikur-
inn er sá að yfirvöld hafa ekki sýnt
þessari mikilvægu þjónustu þann
skilning sem búast hefði mátt við.
Bókin heim sendir u.þ.b. 90 manns
bækur og aldraðir lánþegar
Blindrabókasafns eru u.þ.b. 1.000.
Hjá Bókinni heim er t.d. ekki tekið
við nýjum lánþega fyrr en annar
fellur frá. Deildinni er heimilað eitt
stöðugildi, en stöðugildið er ekki
hægt að nýta að fullu vegna hús-
næðisskorts í Sólheimaútibúinu þar
sem starfsemi Bókarinnar heim fer
fram. Deildina vantar húsnæði í
safninu til að reka nauðsynlega
síma- og afgreiðsluþjónustu.
Blindrabókasafn hefur frá upp-
hafi búið við bókakost og geta lán-
þegar þurft að bíða svo árum skipt-
ir eftir bók sem þeir hafa pantað
sér. Aðalástæðan fyrir bókaskorti
í safninu hefur verið sú að safnið
hefur einungis fengið leyfi til að
hljóðrita þijú eintök af hveijum titli
sem á hvílir höfundarréttur. Nú
hefur þó tekist samkomulag með
Rithöfundasambandinu og mennta-
málaráðuneytinu um heimild safns-
ins til að framleiða allt að tíu eintök
af titlum gegn greiðslum til höfunda
og er það von allra að safnið fái
nauðsynlegt fjármagn til að vinna
eftir þessum samningi.
„Nú er að koma fram
vaxandi þörf á sérstakri
þjónustu bókasafna við
67 ára fólk og eldra og
bókasöfnum ber að
svara þessari þörf eftir
mætti.“
Yngri aldraðir
Sú öldrunarþjónusta bókasafna
sem hefur verið lýst hér ofan bein-
ist eingöngu að ellilífeyrisþegum,
sem hafa að einhveiju leyti misst
heilsu sína. Hins vegar er sívaxandi
þörf á sérþjónustu við annan hóp
aldraðra, þ.e. þann hóp sem eryngri
og heilsufarslega betur á sig kom-
inn. Sífellt fleiri komast hlutfalls-
lega á eftirlaunaaldur (67 ára) og
stærri hluti þeirra býr við góða
heilsu. Fljótt á litið mætti halda að
aldraðir sem enn eru sprækir hefðu
ekki þörf fyrir neina sérþjónustu
bókasafna en annað kemur í ljós
þegar nánar er að gætt. Hagir fólks
sem er komið á eftirlaunaaldur taka
miklum breytingum við starfslok.
Allt í einu hefur það stóraukinn
frítíma. Upp kemur þörf fyrir að
lifa lífi sem veitir andlega uppörvun
jafnvel að gera ýmislegt sem ekki
var tími til að sinna áður eins og
að lesa bækur. Bókasöfn eiga hér
miklu hlutverki að gegna. Þau þurfa
að standa þessum yngri hópi aldr-
aðra opin hvað snertir umhverfi,
bókakost og dagskrár bókasafna.
Nefna má nokkur hagnýt atriði sem
talin eru skipta máli í þessu sam-
bandi. Umhverfið á safninu þarf
að vera þannig að öldruðum þyki
þægilegt að koma þangað t.d. góð
lýsing, skýrar merkingar og nóg
af sætum. Eftir því sem fólk eldist
ber meira á áhuga þess fyrir endur-
minningum, þjóðlegum fróðleik og
léttum skáldsögum og ber að hafa
það vel í huga við bókakaup al-
menningsbókasafna. Öldruðum
hentar einna best að sækja bók-
menntadagskrár og aðrar uppá-
komur eftir hádegi á virkum dög-
um. Kvöldin henta þeim verr vegna
myrkurs og helgarnar eru sá tími
sem fjölskyldan kemur helst saman.
Nú er að koma fram vaxandi
þörf á sérstakri þjónustu bókasafna
við 67 ára fólk og eldra og bóka-
söfnum ber. að svara þessari þörf
eftir mætti. Með því að laða yngri
eftirlaunaþega inn á söfnin og veita
hinum eldri góða heimsendingar-
þjónustu má fjölga útlánum al-
menningsbókasafna og gæða þau
meira lífi.
Edda Ögmundsdóttir er
bóka vörður í deildinni Bókin heim
lijá Borgarbókasafni.
Helga ðlafsdóttir er
forstöðumaður BHndrabókasafns
íslands.
Böm og bókasöfii
eftirHelgu K.
Einarsdóttur
Sögustund í Bókasafni Kópavogs. Guðrún Helgadóttir rithöfundur í
heimsókn 1981.
Blindur er bóklaus maður, segir
í íslenskum málshætti. Þótt ekki
beri að taka þennan málshátt bók-
staflega frekar en aðra felur hann
þó í sér nokkum sannleik. Ég ætla
hér á eftir að ræða ofurlítið um
einstaka þætti í starfsemi almenn-
ingsbókasafna og færa fáein rök
fyrir gagnsemi þeirra fýrir börn og
aðra. Lesendur athugi að ég á allt-
af við almenningsbókasöfn þegar
ég tala um bókasöfn hér á eftir.
Bækur eru mjög tengdar ís-
lenskri menningu. Sérstök íslensk
menning grundvallast á varðveislu
íslenskrar tungu, talmáls og rit-
máls, og að samhengi haldist í rit-
uðu máli. Lestur góðra bóka eykur
orðaforða og málskilning, örvar
hugmyndaflug og fræðir um ýmsa
hluti, en er þó ekki síst mikils virði
vegna þess yndis og ánægju sem
hann veitir. Lesgleði verður seint
frá þér tekin, hafirðu einu sinni
öðlast hana.
Bókasöfn voru á sínum tíma
stofnuð til að auka möguleika
manna á að ná til góðra bóka og
auðga anda sinn, sem sagt til að
stuðla að jafnrétti manna til lesturs
og bóka. Þetta er í fullu gildi enn,
og á þó sérstaklega við um börn.
Böm eru þeir þegnar þjóðfélagsins
sem engin eigin fjárráð hafa (þau
verða fjárráða 16 ára). Börn sem
lesa eitthvað að ráði, hefðu ekki
möguleika á að afla sér nema brots
„Ég tel að sögustundir
fyrir 3ja til 6 ára börn
hafi verulegt gildi. Nú
orðið er fremur lítið
lesið fyrir börn.“
af þeim bókum sem þau lesa, án
bókasafna. Bókasöfn eru þannig
mjög til aðstöðujöfnunar fyrir fólk,
til sparnaðar fyrir einstaklinga og
þjóðfélagið í heild. Auk þess em
þau ömggir kaupendur bóka frá
bókaforlögum og bókaverslunum.
Okkur fullorðna fólkinu þykir
kannski ekki allt góðar bækur sem
börnin lesa, en ekki er víst að við
séum alltaf dómbær á hvað hentar
þeim á hveijum tíma. Og að mínum
dómi skiptir miklu meira máli að
þau lesi bækur, en hvaða bækur
það em. Oftast breytist og batnar
smekkurinn með aldrinum. Muna
ekki ýmsir eftir því hvað það var
gaman að lesa Tarsan eða Rósu
Bennett, héma í eina tíð?
Á fléstum almenningsbókasöfn-
um eru barnadeildir, eða að minnsta
kosti barnahom, þar sem
barnabækur em saman komnar.
Þar er reynt að hafa húsgögn við
hæfi barna, bamablöð, spil, töfl,
púlsuspil o.s.frv. Þar eru og sögu-
stundir oft haldnar.
Reynsla okkar bókavarða sýnir
að barnadeildir em mjög mikið not-
Brúðan Bergþóra bókaormur
heimsækir bókasafnið.
aðar. Útlán barnabóka em víða
’/.! til '/z allra bókaútlána safnanna
þó að böm undir 16 ára aldri sdéu
oftast talsvert undir helmingi lán-
þega. Einnig er mikið um að börn,
einkum úr nágrenninu, komi og
dundi sér langtímum saman í
barnadeildinni.
Sögustundir era haldnar á flest-
um almenningsbókasöfnum á
stærstu þéttbýlisstöðum landsins.
Til að halda sögustund þarf bóka-
vörð sem vill lesa fyrir börn, dálítið
af góðum myndabókum og þjóðsög-
um og ævintýmm, og hom með
dýnum eða stólum, þar sem hægt
er að vera í friði.
Ég tel að sögustundir fyrir 3ja
til 6 ára börn hafi verulegt gildi.
Nú orðið er fremur lítið lesið fyrir
börn. Foreldrar hafa ekki tíma, afi
og amma ekki heidur. Það er auð-
veldara að horfa á sjónvarp eða
myndband, og sjónvarpstæki eru
nær allstaðar til á heimilum og
myndbandstæki mjög víða. Sögu-
stundin verður friðarstund þar sem
börn sitja og hlusta á sögur. Þau
komast að því að bækur eru
skemmtilegar, þau kynnast bóka-
safninu og leggja gmndvöll að því
að verða góðir lesendur, sem seinna
meir sækja sér ómælda ánægju og
fræðslu í bækur og bókasöfn.
Bókasöfn og dagvistarstofnanir
hafa víða með sér ágæta samvinnu.
í Kópavogi hefur hún verið með
dálítið sérstökum hætti. Dagvistar-
stofnanir afsala sér helmingi bóka-
kaupafjár sín í sameiginlegan sjóð.
Barnabókavörður sér um bókakaup
fyrir þetta fé, samkvæmt óskum
starfsfólks dagvistarstofnana, og
að eigin vali. Bækurnar eru sér-
skráðar og frágengnar á bókasafn-
inu og geymdar þar. Þannig mynd-
ast sérstakur bókakostur einungis
til afnota fyrir dagvistarstofnanir,
miklu stærri en þær annars hefðu
aðgang að, og nýting á takmörkuðu
bókakaupafé stofnananna verður
ólíkt betri.
Þessari stuttu samantekt um
börn og bókasöfn er fyrst og fremst
ætlað það hlutverk að veita foreldr-
um og öðrum fullorðnum örlitla inn-
sýn í starfsemi og gagnsemi bóka-
safna fyrir börn. Vona ég að ein-
hveijir sem lesa þetta komi með
börnin sín á næsta bókasafn og
kynni sér, og börnunum, starfsemi
þess, öllum til gagns og gleði.
Höfundur er bókasafhsfræðingur
ogstarfará Bókasafni Kópavogs
sem barnabókavörður.