Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Blaðsíða 90

96
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
snerta framkvæmd þess, ásamt úrvinnslu þess, hafa þannig verið
gerð góð skil. Því miður verður ekki það sama sagt um jarðabókar-
verkið. Það sem varðveitt er af handriti jarðabókarinnar er að vísu
allt útgefið í góðri útgáfu (Jarðabók Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns. Kph. 1913—1943, alls 11 bindi) en það vantar alla nánari
greinargerð fyrir verkinu, m. a. „allan undirbúning til hins mikla
verks“ sem Finnur Jónsson gerir ráð fyrir að komi í formála að út-
gáfu jarðabókarinnar og þess vegna sleppir að geta nánar um í Ævi-
sögu Árna Magnússonar (sjá hana bls. 60—61).
Á árunum 1696—1702 voru hér mikil harðæri og hef ég áætlað
að fólkinu hafi fækkað um að minnsta kosti 3500 manns (Saga II,
1958, bls. 300). Svo þegar konungaskipti urðu og til stóð að hylling
Friðriks IV færi fram á Alþingi 1700 þótti tilvalið tækifæri til að
koma á framfæri við hinn nýja þjóðhöfðingja bænarskjali um um-
bætur á verslunarháttum o. fl. og var Lauritz Gottrup falið það. Sá
erindrekstur skal ekki rakinn frekar hér en hann varð til þess að
Árna Magnússyni og Páli Vídalín var falin víðtæk rannsókn á lands-
högum og er erindisbréf þeirra dagsett 22. maí 1702 (Lovsaml. for
Island I, bls. 586—587). Um manntalið segir 8. gr. erindisbréfsins:
„Skal de ved Sysselmændene, hver i sit Syssel, item Præsterne,
hver i sit Sogn, lade forfatte et rigtigt Mandtal over alle Familier i
Landet og derudi specificere Husbond og Hustru, Börn og Tyende,
item et Mandtal over indensogns Betlere, saavel som over de andre
omstrippende Betlere, saavidtt mueligt, eftersom der ere Klagemaal
indkommene, at Landet til dets store Besvær dermed skal være op-
fyldt, ved dets Anledning de ogsaa med Flid skal efterforske, om
ikke deris Ladhed mere end Mangel af Arbeid dertil Aarsag er, og
paa hvad Maade de bedst kunde sættis udi Arbeid, hvorved de kunde
fortjene deris Föde, foruden at besværge Almuen med deris Betleri.“
Til er uppkast að erindisbréfi fyrir kommissiónina, en svo var
nefndin, sem Árni og Páll skipuðu, kölluð, sem varðveitt er í ríkis-
skjalasafni dana með skjölum þeirrar nefndar er skipuð var 22. okt.
1701 út af erindrekstri Gottrups. I þessu uppkasti er 10. gr. um mann-
tal og hlj óðar svo:
„Og som os i aar er forrekommen adskillige onckelige klagemaaler
ofver landets slete tilstand, saa skall commissionen vere betenckt
paa at samle et rigtig mandtall ofver alle familieme der i landet fra
beste til ringeste mand, hvorudi de skulle specificere og forklare
hosbondens og hustruens nafn, deres boms og frenders nafn som
hos dem (sál.), item alle tieneste karle tienste drenge, tieneste