Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1996, Síða 11

LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 1996
11
Brúnsvart hlaupið úr Grímsvötnum sést hér æða undan jöklinum og niður sandana og taka með sér vegi og brýr. DV-mynd GVA
Við búum á einu þeirra mörgu
landa á þessari jörð þar sem frum-
stæðir fimakraftar náttúnmnar
láta annað slagið til sín taka svo
um munar og skilja eftir sig langa
slóð eyðileggingar. Við slikar að-
stæður getur mannfólkið fátt ann-
að gert en horft á og undrast þau
römmu öfl sem enginn mannlegur
máttur fær við ráðið.
Þær ógnir náttúruaflanna sem
íslendingum stafar einkum hætta
af eru eldgos, stórhlaup undan
þeim mörgu jöklum sem prýða
landið og snjóflóð sem falla í
skyndingu yflr mannabyggðir.
Á síðustu tveimur árum hefur
allt þetta þrennt dunið yfir lands-
menn og valdið óbætanlegu
manntjóni og mikilli eyðileggingu
fjárhagslegra verðmæta.
Frost og funi
„Svell er á gnípu, eldur geysar
undir; í ógna djúpi, hörðum vafin
dróma, skelflng og dauði dvelja
langar stundir."
Þannig orti Jónas Hallgrimsson
um það undarlega sambland af
frosti og funa, jökulgaddi og eld-
fjöllum, sem íslendingar hafa
fylgst svo rækilega með í fréttum
fjölmiðla síðustu vikurnar.
Hrikedegt samspil elds og íss í
Vatnajökli hefur gefið ljósa mynd
af því hversu tröllslegir náttúru-
kraftamir eru. Eldgosið náði á
skömmum tíma að bræða sig upp
í gegnum þennan stærsta jökul
Evrópu og kom síðan af stað stór-
hlaupi úr Grímsvötnum, eftir að
hafa myndað þar um hríð stærsta
stöðuvatn á íslandi.
Ljósmyndir og kvikmyndir af
þessum atburðum hafa borist inn
á hvert heimili í landinu, og líka
reyndar víða um heimsbyggðina,
og valdið undrun og ugg.
Vísindamenn nefna ýmsar töl-
ur sem eiga að lýsa stærðum þess-
ara hamfara. En þær eru allar svo
háar að flestir hafa enga mögu-
leika á að átta sig á raunverulegri
merkingu þeirra. Allt er einfald-
lega svo stórt í sniðum í þessum
æðisköstum náttúrunnar.
Lán í óláni
Það var mikil lánsemi að þess-
ar náttúruhamfarir skyldu ekki
hafa í for með sér manntjón. Því
réð að sjálfsögðu sú staðreynd að
bæði eldgosið og stórflóðið sem
fylgdi í kjölfarið áttu sér stað í
óbyggðum, auk þess sem fyrirvari
var nokkur og mikill viðbúnaður
af hálfu stjórnvalda.
Þótt eignatjónið sé verulegt, lík-
lega hátt í einn milljarður króna,
er það samt mun minna en óttast
var í fyrstu. Það verður borgað að
verulegu leyti úr Viðlagasjóði -
tryggingasjóði sem landsmenn
hafa þegar greitt í með sköttum
sínum, reyndar gert það á hverju
ári allt frá því eldgosið á Heimaey
lagði hluta kaupstaðarins í Vest-
mannaeyjum í rúst árið 1973.
Tjónið í Skeiðarárhlaupinu
felst fyrst og fremst í skemmdum
á vegum og brúm, sem gert hafa
mikið gagn allt frá því þau voru
opnuð fyrir almenna umferð árið
1974, og svo í síma- og rafmagns-
linum.
Líta má á þessar glötuðu eignir
þjóðarbúsins sem hluta þess fóm-
arkostnaðar sem það hefur óhjá-
kvæmilega i fór með sér að byggja
ísland og tryggja nútíma sam-
göngur um landið allt.
Skæðar hamfarir
Því miður er skammt síðan
landsmenn máttu þola mun ógn-
vænlegri hamfarir en gosið í
Vatnajökli og hlaupið úr Grím-
svötnum.
Þannig er aðeins rúmlega eitt
ár liðið síðan snjóflóðin miklu
Elías Snæland Jónsson
féllu yfir byggðina á Flateyri við
Önundarfjörð með hörmulegum
afleiðingum fyrir íbúana þar og
um leið fyrir þjóðina alla. Fyrr á
því sama ári, í janúar, varð Súða-
vík fyrir sams konar mannskæð-
um náttúruhamfórum. Alls fórust
hátt í fjörutíu manns í snjóflóðum
hér á landi á árinu 1995. Smáþjóð
eins og íslendingar má ekki við
slíkum mannfórnum.
í snjóflóðunum varð líka gífur-
legt eignatjón, engu síður en í
stórhlaupinu úr Grímsvötnum
núna. En eignir einstaklinga og
samfélagsins er hægt að bæta.
Þjóðin öll sýndi það í verki með
eftirminnilegum hætti í þeim fjár-
söfnunum sem efnt var til vegna
beggja snjóflóðanna. Mannslíf
sem glatast verða hins vegar
aldrei bætt.
Meiri hörmungar
Stundum er um það rætt að ís-
land sé á mörkum hins byggilega
heims og að við eigum meira
undir óblíðri náttúru en flestir
aðrir.
Staðreyndin er hins vegar sú
að alvarlegar náttúruhamfarir
eru algengar í fjöldamörgum
löndum og kosta gjaman miklu
fleiri mannslíf og valda mun
meira efnalegu tjóni en gerst hef-
ur hér á landi á síðari tímum.
Það þarf að fara aftur í aldir til
að finna hliðstæður í íslenskri
sögu við þær mestu hörmungar
af náttúrunnar völdum sem
gengið hafa yfir sumar aðrar
þjóðir á þessari öld.
Dæmi um þetta eru mjög al-
varlegir og mannskæðir jarð-
skjálftar í löndum eins og Kína
og Japan, endurteknir fellibylir
sem dynja á þjóðum sem búa á
eyjum í Kyrrahafi eða í Karab-
íska hafinu og í strandhéruðum
Bandaríkjanna, og stórfelld flóð
sem valdiö hafa ótrúlega mikilli
eýðileggingu í fjölmennum ríkj-
um í mörgum heimsálfum síð-
ustu áratugina og stundum kost-
að gífurlegar mannfómir. Nægir
að nefna Kína og Bangladesh í
þvi sambandi.
Þannig eru fiölmargar þjóðir
víða um veröldina minntar á það
með skömmu millibili að þótt
maðurinn líti á sig sem herra
jarðarinnar þá hefur mannkynið
lítil tök á að ráða við náttúruöfl-
in. Þau fara gjarnan sínu fram
hvað sem líður vanmáttugum
vilja mannfólksins.
Spár og varnir
Þrátt fyrir vanmátt mannsins
andspænis æðisköstum náttúr-
unnar er mikilvægt að reyna sem
best að vemda fólk og eigur þess
með þvi að fullkomna eftir því
sem kostur er spár og vamir.
Víða er unnið að því að auka
líkumar á að hægt sé að sjá fyrir
náttúruhamfarir. Það sýndi sig
núna að vísindamenn gátu sagt til
með nokkrum fyrirvara um gosið
í Vatnajökli vegna upplýsinga um
skjálfta sem fram komu á mælum.
Sú reynsla lofar góðu fyrir vænt-
anlegt eldgos i Kötlu, sem er und-
ir Mýrdalsjökli, og það mikla
hlaup sem væntanlega mun fylgja
i kjölfar þess og getur m.a. ógnað
byggðinni í Vík í Mýrdal.
Verulegt átak hefur verið gert
til að bæta spár vísindamanna um
snjóflóðahættu enda sýndu at-
burðirnir í Súðavík og á Flateyri
nauðsyn þess að bæta þar úr.
Hættumat hefur einnig verið unn-
ið upp á nýtt.
Eftir snjóflóðið í Súðavík var
byggðin færð til og á ömggara
svæði. Á Flateyri var hins vegar
farin sú leið að efla mjög varnir
gegn snjóflóðum. Vonandi koma
þær að tilætluðum notum i fram-
tíðinni.
Enginn skyldi gera ráð fyrir aö
náttúruöflin muni halda sig til
hlés næstu árin. Þvert á móti
þurfa landsmenn að halda vöku
sinni, með reynslu tveggja síðustu
ára í huga, og búa sig undir það
versta.