Vísbending - 18.12.1997, Blaðsíða 13

fógetanum var vikið frá árið 1749 fyrir drykkjuskap og
óreglu kom dönskum yfirvöldum í hug að skipa Skúla í
stöðuna en fram að því hafði íslendingum ekki verið treyst
fyrir æðstu embættum landsins.
Viðreisn í vændum
Landfógeti komst næst því að vera fjármálaráðherra
íslands. Hann tók við sköttum og gjöldum af landinu
og skilaði þeim til konungs. Þetta var umtalsverð ábyrgð
og umstang því að konungur átti 16% af jarðeignum lands-
ins. Skúli hafði aðsetur á Bessastöðum fyrsta veturinn í
starfi og þar var fyrir Dani, Níels Horrebow að nafni. Hann
hafði verið dæmdurfráembætti fyrirsjóðþurrðen ættingjar
hans skutu saman og sendu hann í rannsóknarleiðangur til
íslands. Horrebow var vel menntaður og gáfaður þótt eitt-
hvað hafi hann verið óvarkár með peninga. Skúli var með
hugmyndir í kollinum um viðreisn landsins og með hjálp
Horrebows kom hann þeim saman í yfirgripsmikla áætlun
þar sem megináherslan var lögð á ný iðnfyrirtæki. Tillög-
urnar eru soðnar saman úr mörgu því sern spakir og eftir-
tektarsamir menn höfðu spáð og spekúlerað um Island en
settar fram í fyrsta skipti á heildstæðan hátt.
Um tiltektir Skúla eftir þennan vetur skrifaði Pingel
amtmaður íslands:
„Yður mun þykja landfógetinn raupsamur í meira
lagi, og hefur hann lært það af Horrebow sem hefur
stórspilll honum, því áður var hann viðfelldinn maður
og skynsamur. Annars þykjir mér ásannast hið forn-
kveðna, að eigi sé hollt að hefja íslendinga til vegs og
virðingar, því síðan þessi maður varð landfógeti er
hann orðinn svo hrokafullur að engu tali tekur.“
Fógetinn skundaði síðan á Þingvöll með viðreisnartillögur
og hlutafélagssamþykkt í höndum sumarið 1751 og hét á
menn að styðja sig. Það var sem eldmóður Skúla væri smit-
andi því að hann fékk helstu embættismenn landsins til
þess að gerast hluthafar í nýju fyrirtækjunum. Síðan sigldi
Skúli utan um haustið og tók með sér íslenska ull og lét
vinna í spunaverksmiðjum ytra.
Sólin skín á Islendinga
s
IKaupmannahöfn gerði Skúli æðstu mönnum Dana-
veldis heimsókn vopnaður spunninni ull og viðreisnar-
tillögum.Ognúgerðustundarlegirhlutir. Danirhöfðuhing-
að til verið fegnir að hirða arðinn af Islandsversluninni en
leiga af konungsjörðum hafði nægt til þess að standa straum
af stjómunarkostnaði af landinu. Fjármagnið hafði aðeins
streymt í eina átt, frá landinu. En þegar raupsamur land-
fógeti kom í heimsókn veturinn 1751-52 opnuðust fjár-
hirslur konungs upp á gátt og embættismenn hans sýndu
jafnvel sjálfir áhuga á því að kaupa hlutabréf í hinum nýju
fyrirtækjum. Hvað var það sem gerðist?
I) Tillögurnar voru vel skrifuð ritgerð um Island á
fallegri dönsku og hefur Horrbow líklega komið þar að
verki. Skúli hóf mál sitt á því að líkja konungi Dana við
sólina. Island sé bæði fjarri konungi sínum og sólinni
en konungur geti samt bætt þeim upp sólarleysið með
því að styðja landið til framfara. Friðrik V. Danakon-
ungur hreifst svo af skjalinu að hann hækkaði fyrir-
hugað framlag til innréttinganna úr 6.000 dölum í
|^sbending
10.000. Þetta var í fyrsta og eina skipti sem hann greip
fram fyrir hendur embættismanna sinna í málefnum
Islands.
2) Tímasetningin var heppileg. Tillögur Skúla voru
sviplíkar því sem danskir hagfræðingar lögðu á ráðin
um fyrir sitt land en iðnaður var þá skammt á veg
kominn í Danmörku. Skúli kunni einnig góð skil á
kaupskaparstefnunni og sáboðskapurféll vel að smekk
danskra embættismanna. Þá skrifaði Horrebow sína
eigin skýrslu sem studdi mál Skúlaog varlesin samhliða
tillögum hans.
3) Hugmyndirnar breyttu ekki hagstjórn landsins í
grundvallaratriðum. Þær hreyfðu ekki við verslunar-
einokuninni, gullgæs konungsins, heldur þvert á móti
gaf Skúli í skyn að tekjurnar myndu aukast. Þá skyldi
ekkert hreyft við máttarstólpum íslenska kerfisins s.s.
vistarbandinu. Reyndar gaf Skúli í skyn að tekjur
bænda, t.d. af ullinni, myndu aukast með tilkomu iðn-
fyrirtækja. Viðreisnin fólst í því að setja eitthvað nýtt
niður í Reykjavík sem allir, Danir sem Islendingar,
myndu hagnast á.
Reykjavík rís af grunni
Þannig fékk ofvirkur fógeti fullar hendur fjár í einni
andrá og nú skyldi ísland reist við. Skúli keypti þegar
tvær duggur og fermdi þær með áhöldum, timbri og fólki
og sigldi til Islands með herlegheitin um vorið og hóf að
reisa hús og verksmiðjur í Reykjavík. Náð konungs skein
næstu sex ár en alls lagði hann frant 61 þúsund dali á þessum
tíma. Þetta voru geysimiklar fjárhæðir en landsframleiðsla
var þá um 400.000 ríkisdalir að meðaltali og alls hefur
tillag konungs því verið um 15% af henni. Ef tekið yrði
sama hlutfall af landsframleiðslu ársins 1996 yrði um 74
milljarða króna að ræða. A þessum sex árum hagnaðist
konungur um 94 þúsund dali af einokuninni svo að meira
fjármagn rann til hans en frá. Islensku hluthafamir lögðu
fram alls 6.250 dali eða rúm 9% stofnkostnaðar. Skúli nýtti
sér sólskinið frá Kaupnrannahöfn til þess að stofna fjölda
nýrra fyrirtækja og hafði ærið mörg járn í eldinum sem
leiddi síðar til erfiðleika í stjórnun og rekstri. Örlæti Dana
var líka brátt á enda og Skúli sat uppi með miklar fjárfest-
ingar en lítið rekstrarfé til þess að halda þeim gangandi.
Hvemig skal breyta
landeigendum í
kaupmenn?
Skúli vildi að innréttingarnar yrðu undanþegnar ein-
okuninni en það var ætlun hans að nota skúturnar tvær
til þess að selja beint á markað ytra. í þann tíma hafði
verslunarfélag Hörmangara ísland á leigu og þessi undan-
þága angraði þá. Afurðir innréttinganna voru auk þess í
beinni samkeppni við innflutning þeirra. Þess vegna voru
sífelldar erjur á milli þeirra og Skúla. Fógetinn barði á
kaupmönnum fyrir verslunarfals, maðkað mjöl og ónýta
öngla, en Hörmangararkærðu Skúlafyrirfjársvikí tengslum
viðinnréttingarnarogverslunarbrot.Hinstókuþessardeilur
enda þegar Hörmangarar svikust um að flytja korn til
13