Vísbending - 18.12.1997, Blaðsíða 14

^jjfsbending
landsins eftir mikil harðindi veturinn 1754-55. Þá féllu
margir úr hungri og landsmenn sameinuðust gegn Hör-
möngurunum sem hrökkluðust frá íslandsversluninni árið
1758.
Vandamál semfylgdu
innréttingunum
Islands góður ábate
af innréttingum hygg ég sé
kominn er Franzós, kláði ífé
og Kúrantmynt fyrir specie
Kominn er Franzós:
Ctkúli fékk útlendinga til þess að kenna Islendingum
LJ ný handtök. Hingað voru fengnar fjórtán bænda-
fjölskyldurfrá Jótlandi og Noregi, aukfjölda Dana sem
áttu að koma innréttingunum áfót í Reykjavík. Útlend-
ingarnir voru margir heldur meiri í orði heldur á borði.
Þeim líkaði illa við matarœðið og þjóðina og nœr allir
þeirra vorufljótirað láta sig hverfafrá landinu. Verra var
var að Danirnir báru með sér sárasótt eða „Fransós
Þessi kynsjúkdómur varð brátt aðfaraldri á meðal Reyk-
víkinga og skemmdifyrir innréttingunum með illu orð-
spori og missiþjálfaðsfólks. Tengdasonur Skúla Bjarni
Pálsson landlæknir tuiði þó að hefta útbreiðslu sjúk-
dómsins.
Kláði ífé:
Cfkúli stofnaði sauðfjárbú og fékk sérfróðan mann,
U Hastfer barón, tilþess að reka það. Hastferflutti inn
enska kynbótahrúta til þess að bœta ull íslenska fjár-
stofnsins en þeirbáru með sérkláðaveiki sem drap sauðfé
á stórum svœðum og olli miklum rekstrarvanda hjá
ullarvinnslunni í Reykjavík.
Kúrantmynt fyrir specie
Cfkúli vildi taka upp peninga í stað hefðbundinna
U skuldaviðskipta en um aldirhöfðu landsmenn notað
fornarmynteiningar, álnirogfiska, sem voru studdaraf
raunverulegum verðmætum. Hagkerfi landsins var í
rauninni á „fiskfœti“ með svipuðum hætti og „gullfót-
ur“ var síðar notaður. Einn fiskur var alltaf einn fiskur
og því var verðbólga óþekkt en málmpeningar (spesíur)
voru helst notaðir til þess að geyma verðmœti. Hingað
til lands komu kúrantdalir sem voru úrpappíren Danir
fóru heldur óvarlega í prentun þeirra og því rýrnuðu
þeir fljótt í verði en landsmönnum þótti það til lítilla
framfara að fá verðbólgu inn í landið.
Nú áleit Skúli lag að ganga á milli bols og höfuðs á
einokuninni. Hann lagði fram frumvarp til þess að lands-
menn sjálfir tækju að sér verslunina:
„Hvers vegna eigum vér að láta erlenda menn eina hafa
atvinnu af íslenskri verslun? Hvers vegnaeigum véraðláta
þá malakornið, baka brauðið, byrlaölið, brenna brenni vínið,
tilreiða tóbakið, smíða mestöll járn- og málmaáhöld til al-
menningsnota, spinna og vefa h'ndúkana, snúa færin, slátra
fé voru og saltafisk vorn? Vér höfum sjálfir nægilegt vinnu-
afl til alls þessa, ef vér aðeins viljum færa oss það í nyt.
Versluningeturaldreiorðiðlandinu til verulegrarfarsældar
fyrri en landsmönnum sjálfum er gefið færi á að taka þátt
í henni.“
Hins vegar kunnu landsmenn lítið til verslunar og vantaði
þarað auki rekstrarféen Skúli kunni ráð við því. Hann vildi
að tekið yrði lán í Kaupmannahöfn og jarðeignir landsins
settar að veði. Þannig fengist fé til nýrra fjárfestinga og
tryggt yrði að íslenski landeigendaaðallinn fengi hlutdeild
í verslunargróðanum. Flestir geta samsinnt fógetanum í
því að utanríkisverslun ogþéttbýli væru lykilli nn að velsæld
Islands, en þurftu landsmenn sjálfir að taka við versluninni
íeinni hendingu? Skúli ásakaði danskaeinokunarkaupmenn
um að standa í vegi landsframfara en hafði ekki nema að
hálfu leyti rétt fyrir sér. Kaupmenn gátu lítið sem ekkert
beitt sér þótt þeir fegnir vildu því að lög landsins bönnuðu
þeim að hafa fasta búsetu, ráða íslendinga í vinnu, gera út
skip eða fjárfesta í nokkru öðru því að íslenskir landeigendur
vildu ekki samkeppni á vinnumarkaði eða nýja stétt sem
keppti við þá um völdin. Líklega hefur Skúli gert sér grein
fyrir öllu þessu sem hér er skrifað en hann var í erfiðri
aðstöðu. Hann vissi gjörla hvar hinn rétti vegur lá en varð
með einhverjum hætti að tæla bæði konung og Islendinga
til þess að ganga hann. Landsmenn samþykktu loks með
semingi en konungsmenn hugsuðu málið langa hríð og
neituðu síðan á endanum. Þeim þótti heldur mikið í húfi þar
sem voru tekjurnar af einokuninni. Konungur reyndi þá að
bjóða út verslun á einstökum höfnum og innréttingarnar
áttu að fá verslunarleyfi í Reykjavík og á Húsavík. Borgarar
Kaupmannahafnar tóku sig saman um að bjóða ekki í neinar
hafnir með þessum skilmálum og konungur varð að sjá
sjálfur um verslunina. Það er forvitnilegt að velta fyrir sér
hvað hefði gerst ef frumvarp Skúla hefði náð fram. Hefði
reksturinn endað með gjaldþroti eðahefði landið tekið stökk
til framfara 50-100 árum á undan því sem síðar varð? Ef
Skúli hefði fengið verslunarleyfi fyrir innréttingarnar í
Reykjavík hefði líklega skipt fljótt úr tapi yfir í hagnað, að
því gefnu að rétt hefði verið haldið á spilunum.
Þessar tillögur lagði Skúli aftur fram árið 1770 lítið
breyttar. Nú gátu kaupmennirnir að vísu verið norskir eða
danskiren þeim bar skylda til að búa hér. Konungur gaf þá
landsmönnum í raun frelsi til þess að velja sér verslunar-
fyrirkomulag en mikill meirihluti íslenskra embættismanna
hafnaði slíkum hugmyndum. Þeir báðu um að einokuninni
yrði fram haldið og þeim varð að ósk sinni í sautján ár til
viðbótar.
Reykjavík sameinuð
versluninni
Skúli varð skyndilega framkvæmdastjóri yfir stóru
fyrirtækiárið 1752oghafðilitlareynsIuafslíkumstörf-
um. Líklega voru fáir eða engir í landinu sem kunnu eitt-
hvað til til slíkra verka. Skúli hafði auk þess ansi mörgum
öðrum hnöppum að hneppa. Hann þurfti að rækja starf sitt
sem fógeti en jafnframt standa í málaskaki í Kaupmanna-
höfn. Skúli hafði starfsþrek á við nokkra menn en þetta alll
sligaði hann. Hann hafði engan sem gat rekið stofnanirnar
á meðan hann dvaldi erlendis og rekstur þeirra fór bráðlega
aðflækjastsaman.PeningagjafírkonungsvorustíIaðarbeint
á Skúla sem varð tilefni til ákæra frá Hörmöngurum og
slæms orðróms á meðal Islendinga. Skúli var líka einráður
að eðlisfari og vildi einn ráðskast með allt í Reykjavík.
Hann hafði aðra hluthafa lítt með í ráðum sem dæmi um
14