Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Síða 1

JOLABLAÐ II
Hallgrímur Pétursson,
Dúkskurðarmynd
cftir Baltasar.
Þessi rœða Vilhjálms Þ. Gísla-
sonar var flutt í útvarpi 1934,
nokikru styttri en hér, en hefur
ekki verið prentuð fyrr. Höfuðrit
um Hallgrím Pétursson eru: Hall-
grímur Pétursson, ævi hans og starf
I-II, eftir Magnús Jónsson, prófess-
or, dr. theol. Rvk. 1947. — Arne
Möller: Hallgrímur Pétursson
Passionssalmer Kbh. 1922. — Sig-
urður Nordal: Hallgrímur Pétursson
og Passíusálmarnir, Rvk. 1970.
Vilhjálmur t>. Gíslason
Hallgrímur
Pétursson
Hallgrimur Pétursson er fyr-
ir löngu orðinn þáttur úr ís-
lenzkri sögu, hluti úr íslenzku
þjóðerni. Hvorugt verður skil-
ið til fulls án Hallgríms Pét-
urssonar. Hann hefur verið
þreklausri og þjakaðri þjóð
huggun í krossferli og kröm.
Hann hefur verið vaknandi og
vonandi þjóð hugsvölun og
styrkur. Hann hefur verið trú-
aðri þjóð imynd þess guðs-
manns sem „fyrir blóð lambs-
ins blíða, búinn er nú að stríða,
og sælan sigur vann.“ Hann
hefur verið trúarveikri þjóð
ímynd þess áuðmjúka og hrjáða
manns, sem fyrir kraft stoltr-
ar og hreinnar listar sinnar
hefur beygt efandi kynslóð til
virðingar fyrir þeirri trú, sem
hún trúir þó ekki. Hann hefur
kynslóð fram af kynslóð verið
sá kennifaðir, sem kennt hef-
ur hverju barni þessa lands
fyrsta heilræði lífc þeirra í trú
og siðfræði: að v,era dyggur,
trúr og tryggur og lítillátur,
ljúfur, kátur og að geyma vel
æru sína. Það eru hans orð,
sem seinast hljóma yfir moldum
hvers fslendings, hvar sem
hann ber beinin og hafa lofað
þessari þjóð, sem meira og bók
staflegar en margar aðrar, hef-
ur orðið á dauðans valdi, að
ganga burt úr þessum heimi
með það stolta orð, að dauði,
ég óttast eigi — afl þitt né
valdið gilt.
Flestir vita eitthvað um það
litla, sem vitað verður með
vissu um ævi Hallgríms Péturs-
sonar. Hann er fæddur 1614, af
góðu bergi brotinn og átti stór
menni að og naut þeirra nokk-
uð. Faðir hans var klukkari á
Hól’um. og Halligrímur
hóf þar skólagöngu. Úr
henni varð samt ekki ýkjamik-
ið. Hallgrímur flosnaði úpp úr
skóla að því er sagan segir, af
því, að hann orti níð um staðar-
fólkið. Eftir þetta hefjast
hrakningsár hans. Hann fer ut-
an, fyrst til Gliicksborgar, svo
til Kaupmannahafnar og
leggur þar fyrir sig góða iðn,
gerist járnsmiður. Þá segir sag-
an, að Brynjólfur Skálholts-
biskup rakst þar á hann, tók
eftir honum af þvi að hann
heyrði hann bölva hressilega á
islenzku. Biskup kom honum I
góðan, strangan skóla, en ekki
undi Hallgrímur lengi þar.
Þegar fslendingarnir, sem
kóngurinn keypti úr hernámi
Tyrkja og heiðindómi, komu til
Hafnar, var Hallgrímur feng-
inn til þess að kenna þeim
kristinn sið. Þá feldi hann hug
til einnar konunnar, Guðríðar
Símonardóttur úr Vestmanna-
eyjum. Hún var fönguleg frið-
leikskona, eldri en Hallgrímur
og hafði verið seld mansali rik-
um fyrirmanni. Ekkja hans
seldi hana nú aftur heim fyrir
hátt verð, 200 rikisdali. Það
voru þá fimmtiu kýrverð, eða
nú upp undir milljón krónur.
Þó að matið sé óvíst og ekki
eigi að meta svo fagrar konur
var það samt forn skáldasiður
að virða þær á landvisu í
ástakvæðum. Svo gerði Kor-
mákur er hann mat augu Stein-
gerðar til fimm hundraða og
hár hennar til þriggja hundr-
aða, en hana alla á við fimm
þjóðlönd.
í þessum svifum hætti Hall-
grímur Pétursson námi og fór
heim til íslands með Guðríði.
Þar bjuggu þau um skeið við
skarðan hlut og litla virðingu.
Hann var kallaður púlsmaður
um Suðurnesin og hún Tyrkja-
Gudda og vísast á hana hall-
að af. óvinsemd. Brynjólfur
biskup skaut aftur skjólshúsi
yfir Hallgrim og gerði hann að
presti á Hvalsnesi og seinna,
1651, að Saurbæ á Hvalfjarðar-
strönd. Þar var hann nokkur
ár ævi sinnar, unz vaxandi
holdsveiki, eða einhver þess
kyns sjúkdómur hrakti hann úr
embætti. Settist hann þá að
á Kajlastöðuim og svo á Fer-
stiklu og dó þar 27. okt. 1674 og
hafði verið prestur i aldarfjórð
ung. Guðríður kona hans dó
1687 og eru bæði jörðuð í
Saurbæ.
Hvers konar maður var Hall-
grímur Pétursson og hvers
vegna hefur hann orðið sáþjóð
ardýrlingur, sem hann hefur
verið í islenzkri kirkju og hjá
íslenzkum almenningi?
Hallgi'ímur Pétursson lifði
lengi í ævintýraheimi þjóðsagn-
anna likt og Sæmundur fróði
forðum. En Passiusálmarn-
ir gnæfa yfir allt annað í fari
hans, eitt af öndvegisritum ís-
lenzkra bókmennta og höfuðrit
sr. Hallgrims. En hann er samt
engan veginn allu:r i þeim ein-
um.
Það er gaman að fylgjast
með því, hvernig myndin af
Hallgrími Péturssyni hefur
breytzt með kynslóðunum, en
er líka eftirtektarverð til skiln
ings á íslenzkri menntasögu.
Það er i raun og veru ekki sá
sami Hallgrímur Pétursson,
sem menn tigna nú og sá, sem
alþýðuhyllinnar naut á
sautjándu öld. Það hefur um
skeið verið verkefni þeirra,
sem um hann skrifa, að af-
klæða hann þeim þjóðsagna-
búningi, sem um hann hafði
sveipazt og að sýna fram á að
sagnirnar væru rangar. Samt
eru ýmsar sögurnar skemmtileg
ar til skilnings á þeim skiln-
ingi, sem fyrri tíðar menn
höfðu á sr. Hallgrími, og ég
held að sá samtími hans, sem
bjó til sögui’nar eða hélt þeim
á loft hafi að sumu leyti haft
réttari skoðun á sr. Hallgrimi,
en ýmsir þeir, sem á eftir fóru.
Þessar sögur eigna sr. Hall-
grimi ákvæðavísur og skamma-
vísur um höfðingja. Þær segja
frá því, að eitt sinn kom gat á
kaleikinn hjá honum i Hvais-
nesi og setti hann þá oblátu yf-
ir gatið, en hún bilaði og vínið
fór til spillis. öðru sinni vant-
aði hann Grallarann við messu
og fannst hann eftir langa leit
22. desember 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 33