Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Qupperneq 6

EFNI Fásts er þýzkt að upp-
runa, frá 16. öld. í fyrstu gerð-
um sögunnar er fjallað um
mann, sem gerir samning við
Djöfulinn. í sjálfu sér gamalt
efni frá miðöldum, en þá var
þessi samningur gerður til auðs
og valds. 16. öldin gefur efninu
nýtt innihald, sá, sem samning-
inn gerir, gerir hann af þekk-
ingarþorsta. Öldin er orðin önn
ur og menn langar til að skilja
veröldina: skilja hugsanir
Guðs, leysa lífsgátuna. Leiðin
til þess hlaut að vera að skilja
efnið, skilja þann hluta sköpun
arverksins, sem menn höfðu
aðgang að, en um leið var hon-
um gefið meira gildi en liann
hafði áður haft. Paracelsus,
höfuðfulltrúi þessara skoðana,
kenndi, að náttúran væri einnig
guðleg opinherun og hana gæt-
um við skynjað ef við skoðuð-
um náttúruna með skynfærum
okkar og anda. Slíkar hug-
myndir þóttu goðgá, nánast
vakandi þótt ekki fengl það í
Þýzkalandi meðferð sem skyldi
fyrr en hjá Göthe.
Hins vegar ber þess að geta,
að einmitt þekkingarþorstinn
var vaki mikilla hræringa á 16.
og 17. öld, upphafs raunveru-
legra náttúruvísinda, Bruno og
Kepler og einnig heimspeki á
vísindalegum grundvelli Leibn-
iz. Hin stóra stund þýzkrar
skáldlistar var enn ekki runn-
in upp. Fást-bókin frá 1587 er
verk lítils anda, sem blandar
saman ýmiss konar skopsögum
og frómum vísbendingum. En
þessi bók varð mjög vinsæl,
kom út í mörgum útgáfum og
var þýdd á önnur mál og síðar
fengust ýmsir við að umskrifa
hana og laga til. Bókin mun
hafa borizt til Englands og
Christopher Marlowe, samtíma
maður Shakespeares, sem varð
því miður ekki langlífur, tók
efninu fegins hendi og gerði úr
því fyrsta leikritið, sem kunn-
ugt er. Fást Marlowes er
óhræddur veraldarmaður með
stóra skapgerð illmennanna í
verkum Shakespeares. Púkarn-
ir verða að láta hann fá mikil-
virkar stríðsvélar og hina feg-
urstu alla fagurra kvenna. Lífs
þorsti hans er takmarkalaust,
hann vill verða guð á jörðu,
hvað gerist cftir það lætur
hann sig litlu skipta. Leikrit
Marlowes barst til Þýzkalands
á 17. öld eftir að leikhúsunum
hafði verið lokað í London af
trúrækni og enskir leikarar
Róbert Arnfinnsson leikur
Mefistófeles, Gunnar Eyjólfs-
son leikur Fást.
Göthe tók hana sér í hönd og
formaði úr henni nýtt og stórt
verk í anda hins nýja tíma.
Hvað sýnir þetta verk okkur
nú? Það sýnir okkar viðskipti
Guðs og Mefistófelesar hvað
einum manni viðkemur. Reynd-
ar er sá maður enginn hvers-
dagsmaður hvað viðkemur við-
leitni hans og vilja og einnig
afbrotum og sökum. En ein-
mitt vegna stöðu sinnar er
hann gott dæmi um eðli manns
ins. Verkið liefst með formála
á himni og með honum fær at-
burðarásin, sem á eftir kemur
stórt samhengi og Mefistó-
felesi er fenginn sá staður, sem
honum er ætlaður. Drottinn
kallar Mefistófeles skálk— eða
greindan neitanda. Og það
hlutverk leikur hann allt verk-
ið. Hann talar um veðmál við
Drottin, en Drottinn veðjar
ekki við undirmálsanda, sem
ekki eru forvitrir eins og hann
sjálfur. Mefistófeles Göthes er
mögnuð persóna, ekki dæmi-
gerð hins illa, heldur einstakl-
ingur. Á sínu sviði er hann vit-
ur og víða kunnugur, skopskyn
hans er næmt, en hunzkan er
Valentin, bróðir Margrétar, fell-
ur fyrir sverði Fásts. Sigríður
Þorvaldsdóttir, Klemenz Jóns-
son, Brynja Benediktsdóttir,
Geirlaug Þorvaldsdóttir og
Hákon Waage.
Hver kynslóð, jafnvel hver ára
tugur, sér í nýju ljósi þessa
goðsögu hvíta mannsins sem
upphaflega var ekki skrifuð
fyrir leikhús, en hefur orðið
síungt leikhúsverk
Eftir Þorvarð Helgason
heint frá Djöflinum. Paracelsus
varð þjóðsagnapersóna og það
var um hann sagt, að hann hefði
haft púka sér til aðstoðar. í
þjóðsögunni blönduðust sögurn
ar af honum og nemendum
hans við sögur af öðrum manni:
Jóhanni Fást. Jóhann þessi
Fást mun ekki hafa verið mik-
ill fræðimaður en yfirborðs-
kcnndur glamrari, sem fékkst
við að sýna töfrabrögð á manna
mótum. Það mynduðust um
hann ýmsar sögur, sem sam-
timamönnum hans þóttu óhugn
anlegar, t.d. á hann að hafa
riðið á víntunnu út úr knæpu
í Leipzig og i Erfurt á hann að
hafa magnað fram persónur
Hómers fyrir stúdentana þar.
Þessar sögur tvinnuðust sam-
an við það sem sagt var um
Paracelsus. En það voru ein-
mitt viðhorf hans, sem áttu
framtíð fyrir sér.
Samkvæmt gamalli trú hlaut
sá, sem samning gerði við
Djöfulinn, að vera vondur. En
ef við látum samninginn liggja
milli hluta, en lítum á orsakir
hans, þekkingarþorstann, er
ekki hægt að segja að hann sé
illur í sjálfu sér. Og einmitt
það atriði gerði verkið hug-
tækt, hélt áhuganum á efninu
urðu að leggja land undir fót
til að iðka list sína í friði.
Seinna varð það svo brúðuleik-
rit, en í því formi mun hafa
verið auðveldara að fást við
ýmis atriði sögunnar og það er
einmitt sem brúðuleikrit sem
Göthe sér það fyrst.
Upplýsingaöldin leggur aftur
mikla áherzlu á þekkingar-
þorsta mannsins. Mönnum var
að vísu orðið ljóst, að það var
ekki á færi mannsins að höndla
allan sannleikann, en það var
sjálfsagt að unna honum þess
sem vit hans leyfði. Og þó
menn trúðu því ekki lengur,
að þeir gætu skynjað samræm-
ið í sköpunarverkinu, þá voru
þeir samt sannfærðir um það,
að með því að skilja veröldina
betur nálguöust þeir Guð meir
um leið. Þeir litu á veröldina,
sem tákn, sem líkingu eilífðar-
innar. En til þess að skilja
þennan líkingaeiginleika heims-
ins, þurfti þrá mannsins að
vera mjög djúp og sterk Aðeins
fyrir tilstill hennar var von um
skilning. Þar með var ekki leng
ur aðeins spurt ' um heiminn
heldur einnig um manninn,
um leitina innra mcð mannin-
um. Og einmitt liér var sagan
af Fást eins og undanfari og
eitt af höfðuðeinkennum
hans, en þótt hugarsjónir hans
séu oft skarpar og leiftrandi
ber hann ekkert skynbragð á
verðmæti mannlegrar tilveru.
Hann kynnir sjálfan sig sem
þann sem neitar, sem vill
minnka lilut hins góða. Hann
skynjar þrá Fásts en hann skil-
ur hana aldrei. Hann skilur
heldur ekki val Margrétar.
Hann sér aðeins að hún hefur
fyrirgert heiðri sínum, „hún er
ekki sú fyrsta", er það eina sem
hann licfnr um hana að segja.
Hann sér ekki að leiðin til
glötunarinnar getur verið
ástæða til að snúast á veg hins
góða, og um leið vegur til náð-
ar, sem hún verður svo aðnjót-
andi.
Mefistófeles er nauðsynlegur
þáttur í veraldarsmiðinni, það
skilur hann auðvitað ekki sjálf
ur og því heldur hann alltaf
áfram að leika sinn leik, stund-
um vinnur hann litla sigra, en
töp hans eru alltaf stór. í sam-
tali við Drottin hefur hann
fengið leyfi til að reyna sig á
Fást.
Fást er sá sem leitar. Maim-
legu lifi hlýtur að fylgja starf,
hreyfing, takmark. 'En Fást er
að þessu leyti ofstopamaður.
Þrá hans og löngun eru mjög
sterkar, þær getur Mefistó-
feles aldrei lamað, þær reka
Fást stöðugt áfram í hinar
ýmsu áttir, þær hafa knúiö
hann til að afla sér þeirrar
þekkingar, sem mannleg vizka
getur veitt, þær knýja hann
síðar til að reyna ástarævin-
týrið með Margréti og siðan
hin önnur ævintýri seinni hlut-
ans. Fást þroskast seint, verk-
ið sýnir ekki þróun persónu-
leika í þeim skilningi, en hins
vegar vandamál mannsins
með þessa sterku þrá, sem
helzt vill komast út fyrir tak-
mörk hins mannlega. En löng-
unin vísar honum ekki veg
trúarinnar, sem þó hefði mátt
búast við eftir upphafinu, en
rekur hann á jaröarvegu og
festir hann þar. Hin sterka þrá
hans og örvæntingin, sem fylg-
ir í kjölfariö, fá hann til að
gera samninginn við Djöfulinn
og sá samningur ákvarðar líf
hans upp frá því. Til þess að
öðlast hina æðstu þekkingu
velur hann galdur og verður
fyrir vonbrigðum. Mefistófeles
býðst til að hjálpa honum.
Þekkingarleitin hefur ekki
megnað að veita Fást þá innri
ljómun sem hann óskaði eftir.
Og nú skal reyna hvort ástin
er þess megnug. En ástarævin-
týrið gerir hann að sekum
manni. í seinni hlutanum vill
hann líka alltof mikið og býður
því alltaf skipbrot. Hann er
háður Mefistófelesi og honum
tekst alltaf að gera allt, sem
Fást tekur sér fyrir hendur
verra en ætlunin var. Fást vill
gefa móður Margrétar svefn-
lyf, en Mefistófeles gefur
henni eitur, í deilunni við
Valentin, bróður Margrétar,
kemur Mefistófeles honum til
hjálpar og drepur Valentin. í
seinni lilutanum endurtekur
sig sama sagan. En alltaf þegar
Fást veröur sekur og Mefistó-
feles virðist sigra, gerist eitt-
hvað óvænt og Mefistófeles fær
ekki allt sem hann vill.
Mefistófeles vill samning þar
sem Fást er lofuð lífsnautn, en
Fást gerir úr því veðmál og er
þannig áfram hinn leitandi
andi. Mefistófeles vill leiða
hann á veg hreinnar og ómeng-
aðrar girndar, í stað þess vakn-
ar ást í brjósti Fásts. AtriÖi
eins og Valborgamóttinni
beitir Mefistófeles til að gera
Fást meyran fyrir girndinni.
Þó að Mefistófeles á sinn hfttt
beiti sér fyrir Fást og ætli að
38 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desember 1970