Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Blaðsíða 12

Friðrik Sigurbjörnsson
Hluti af landakorti, þar seni sést afstaðan til Tómasarliaga.
„Veit ég áðnr hér áði
einkavinnrinn niinn.
Aldrei ríður liann oftar
npp i f.jallhugann sinn,“
kvað Jónas Hallgrimsson nm Tómasar-
haga, og einkavinurinn, sem liann nefn-
ir, er sá, sem haginn var nefndnr eftir,
séra Tómas Sæmnndsson á Breiðaból-
stað í Fljótshlíð, nieðútgefandi hans að
Fjölni. Frá vináttu þeirra, tildrögum
kvæðisins og ástæðnnni fyrir nafngift
Tómasarliaga, langar mig að skrifa
stutta grein, en strax vil ég taka frain,
að það er eins með mig og Jónas, að ég
lief aldrei í Tómasarhaga komið, en það
kemnr glöggt fram í kvæðinn, og vík ég
að því siðar.
—★—
Óþarft mun með öllu í grein þessari
að rekja nákvæmlega æviatriði þessara
vina, svo vel eru þau kunn velflestum
landsmönnum, en fæddir voru þeir báð-
ir á sama árinu 1807, og skv. prest-
þjónustubókum munar ekki nema fáum
dögum á þeim. Jónas fæddist fyrir norð-
an, að Hrauni í Öxnadal, en Tómas fyr-
ir sunnan, að Kúhóli í Austur-Landeyj-
um. Leiðir þeirra liggja ekki saman fyrr
en í Bessastaðaskóla árið 1824, en þá
hafði Jónas setið í skólanum í eitt ár,
en Tómas notið framúrskarandi
kennslu séra Steingríms Jónssonar i
Odda, áður skólameistara Bessastaða-
skóla og síðar biskups, svo góðrar
kennslu, að hann þótti þá þegar tækur
í efri bekk, og þannig urðu þeir Jónas
bekkjarfélagar. Jónas skrifaði um
Tómas (Tuma, eins og félagarnir
nefndu hann) frá Eyvindarholti svo i
æviágripi í Fjölni VI: „Þegar í skóla
mátti sjá vott þeirra skapsmuna og hug-
arfars, er síðar leiddu hann til svo mik-
illa framkvæmda, að fá eður engi eru
dæmi til á landi voru um svo stuttan
aldur. Hann var þá ákafamaður í geði,
kappsamur og framkvæmdasamur, og
stórvirkur og fijótvirkur og yfirtaks
ráðagóður hvað sem í skarst.“
—★—
Ljóst er af öllum heimildum, að beztu
skólafélagarnir í Bessastaðaskóla þá,
voru Jónas og Tómas, og voru þeir
tryggðavinir óslitið frá fyrstu kynnum
til dauðadags. Tókst snemma með þeim
vinátta og fuilur trúnaður af beggja
hálfu. Talið er þó, að Jónas hafi orðið
fyrir meiri áhrifum fyá Tómasi, þótt
þeir væru jafnaldrar, því að Tómas
hafði þá þegar meiri lærdómsþroska.
Lítið mun hafa borið á skáld-
gáfu Jónasar í Bes'sastaðaskóla, enda
ekki víst, að Jónas hafi þorað að bera
hana á borð fyrir einkavin sinn af ótta
við dóm hans. Talið er, að sameiginleg-
ur norskur vinur þeirra, sem var þá við
íslenzkunám í skólanum, og til að kynn-
ast íslenzkri sagnritun, hafi haft góð
áhrif á þá báða. Hann hét Rudolf
Keyser, og var samskipa Tómasi til
Kaupmannahafnar 1827.
Nú skilja leiðir vinanna um stund, en
alltaf skrifast þeir á. Árið 1829 kemur
Tómas aftur heim til íslands. Ekki er
vitað, hvernig á því ferðalagi hefur
staðið, og verður óljóst ráðið af bréfum
hans til Jónasar, en fyrir Tómas varð
för þessi til hins mesta happs, því að í
ferð þessari hitti hann konuefni sitt,
„stúlku, sem mér leizt reglulega vel á,“
segir hann í bréfi til Jónasar vinar
síns, ,,og er það sú fyrsta af ógiftum
sem ég hefði viljað eiga af öllum, sem
ég hefi séð, bæði hér og heima, svo ég
er nú af þeirri trú, sem ég hafði þar til,
að ég gæti aldrei gifzt, því ég sæi enga,
sem mér líkaði.“
Þetta var Sigríður Þórðardóttir, kan-
celliráðs Björnssonar í Garði í Aðaldai,
og kemur hún við sögu hér síðar.
Þess má geta i þessari sömu andrá,
að árið áður hafði Jónas riðið norður
fjöll og var þá í fylgd með séra Gunnari
Gunnarssyni i Laufási og Þóru, dóttur
hans. Jónas felldi hug til Þóru, og var
það gagnkvæmt, og bað hann hennar
að leiðarlokum, en séra Gunnar synj-
aði honum ráðahagsins. Þóra var þá 16
ára, og sáust þau aldrei framar, en um
skilnað þeirra, sem blómálfarnir í laut-
inni skildu og grétu vegna hans, orti
Jónas síðar eitt sitt fegursta kvæði,
Ferðalok, svo að sá skilnaður hef-
ur ekki orðið til einskis. Einnig varð
Sigríður Þórðardóttir að föðurráði að
sitja í festum í 5 ár, og þótti Bjarna
amtmanni Thorarensen það mikil trú-
mennska, enda orti hann svo i brúð-
kaupsvísu til þeirra:
„Fór hann um Vallland og fór hann að
Púli,
fór hann í Grikkland og Asíulönd,
þaðan til Englands og aftur að Túli,
ekki þó loforðin sleit hann sín bönd.“
—★—
Svo líða árin og vinirnir sjást ekki,
nema í anda gegnum bréfaskriftir. Þó
var Jónas sá skólafélaganna, sem Tómas
þráði mest að kæmi utan. í nálega
hverju bréfi hafði hann hvatt hann far-
arinnar, en allar þær hvatningar voru
unnar fyrir gýg. Ekki var það þó vegna
þess, að Jónas skorti áhugann, heldur
fremur vegna fjárskorts, en hann hafði
í millitíðinni ráðizt skrifari hjá Ulstrup
bæjarfógeta í Reykjavík, gerðist sam-
kvæmismaður, elskaði jafnvel danska
stúlku i Landakoti, barst á i klæða-
burði, en kom sér ekki utan.
Var þessi töf til mikilla leiðinda fyr-
ir vin hans, Tómas, og þegar loks utan-
ferðin var ráðin árið 1832, var Tómas
vinur hans hvergi nærri; hafði lagt af
stað í Suðurgöngu sína, sem fræg varð,
og ekki segir af í þessari grein frekar,
-— og gat þess vegna ekki heilsað sínum
hjartansvini, þegar hann bar á Hafnar-
slóð.
Jónas lagði stund á náttúrufræði, en
Tómas á guðfræði, og verður ekki hér
rætt frekar um nám þeirra, enda flest-
um kunnugt, en aðeins lítillega minnzt
á samstarf þeirra að stofnun og útgáfu
Fjölnis, einhvers merkasta timarits, sem
íslendingar hafa nokkru sinni gefið út.
—★
Tveimur árum eftir komu Jónasar til
Kaupmannahafnar, 1834, birtist Tómas
aftur i þeim stóra stað eftir Suðurgöng-
una miklu, að vísu þá orðinn tæringar-
veikur og skuldum vafinn. En þrátt fyr-
ir erfiðleika, var þó sá vinurinn mættur
til Ieiks, sem hann hafði þráð mest þar
á Hafnarslóð, sjálfur einkavinurinn
•Jónas, enda varð sannkallaður fagnað-
arfundur með þeim, þegar þeir hittust.
—★—
En ekki var samt til setunnar boðið,
því að frá föður hans, Sæmundi í
Eyvindarholti, beið hans bréf með þeim
tíðindum, að Breiðabólsstaður í Fljóts-
hlíð væri laus, og fyrir fæddan
Rangæing, eins og Tómas var, gat ekk-
ert brauð landsins verið ákjósanlegra,
og því fremur, sem forfaðir hans, séra
Högni Sigurðsson prestafaðir, hafði þar
áður setið. Friðrik VI Danakonungur
veitti honum brauðið 26 ára gömlum, og
gekk Tómas þá fyrir konung til að
þakka honum veitinguna. Spurði þá há-
tignin nánar um SujSurgöngu hans og
lauk að lokum máli sínu með því að
víkja að tæringarveiki hans, klappaði á
öxl Tómasi og sagði: „Saa maa Deres
Höjværdighed passe paa, at De ikke
mere spytter Blod.“
Þegar hér var komið sögu var
Baldvin Einarsson allur og með honum
hans fræga tímarit, Ármann á Alþingi.
Og þótti ungu íslendingunum í Höfn
það vera skarð fyrir skildi.
Því ákveða 3 ungir námsmenn í Höfn
að stofna til árlegs tímarits, eins og seg-
ir í boðsbréfinu: „sem ekki verður bund
ið við neitt, nema það sem skynsamlegt
er og skemmtilegt," og þessir þrír eru
þá allir lögfræðistúdentar, Brynjólfur
Pétursson, Konráð Gíslason og Jónas
Hallgrimsson. Þegar svo fyrsti árgang-
urinn sér dagsins ljós, er nafn J'ómasar
Sæmundssonar komið þar ásamt þeirra
á titilblaðið. Ekki er meiningin að
staldra hér við útgáfu Fjölnis, — en
svo nefndist tímaritið, sérstaklega, og
gerist þess sízt þörf, svo einstæðu og
merku hlutverki, sem það gegndi í sjálf-
stæðisbaráttu Islendinga, og öllum ís-
lendingum er um kunnugt. En á þessu
sviði lágu leiðir einkavinanna aftur
saman.
—★—
Enn á ný skilja leiðir. Tómas heldur
til íslands, tekur við sínu brauði, sækir
heitmey sína norður að Garði, og kem-
ur að því síðar. Jónas heldur líka til
Islands 1839, ferðast vitt og breitt um
landið, rannsakar náttúrur þess, hefur
vetursetu í Reykjavík í fjögur ár til
úrvinnslu rannsóknanna. Árið áður en
hann hélt til íslands, árið 1838, nánar
tiltekið á fundi í Hafnardeild Bók-
menntafélagsins, bar Jónas fram þá til-
lögu, að félagið tækist á hendur undir-
búning og útgáfu á lýsingu Islands og
Islendinga. Tillagan var samþykkt,
send voru út spurningabréf, og ákveð-
ið var að lýsingunni skyldi skipt í tvo
hluta, annan um landið og skyldi Jónas
rita hann, en hinn um þjóðina, og skyldi
Jón Sigurðsson rita hann. Þau sjö ár,
sem Jónas átti ólifuð, eftir þessa sam-
þykkt, vann hann að undirbúningi
þessarar íslandslýsingar, en að lokum
fór svo, að af engu varð.
—★—
Er þá næst komið þessum skrifum að
rifja upp tildrög nafngiftarinnar á
Tómasarhaga, því að það liggur utan
sviðs þessarar greinar að gera nánari
grein fyrir öllum atriðum í lífshlaupi
þessara einkavina, heldur mun ég ein-
skorða mig hér eftir við Tómasarhaga,
nafnið, tildrög þess, og þar með tildrög
kvæðis Jónasar.
Er þá fyrst að taka að lýsa nánar
44 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desember 1970