Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Síða 3

Siðfræði sína fékk sr. Hall-
grimur Pétursson úr tveimur
áttum, úr kristinni kirkju og
úr norrænni fornöld og heizt
úr Hávamálum. Þar falla sam-
an kenningar um meðalhófið,
Um gildi mannvits og lærdóms.
Þetta er eitt hið merkilegasta
í fari sr. Hailgríms Pétursson-
ar, samruni kenningafasts krist
indóms og hins lærða norræna
humanisma í lifi hans og skáld-
skap. Hallgrimur Pétursson lif-
ir á merkilegri lærdómsöld í
evrópiskri menningu. Einn þátt
ur hennar var endurvakning
islenzkra eða norrænna fræða.
Hallgrímur Pétursson var ekki
einungis snortinn af þessari
stefnu, heldur var hann að
vissu leyti einn af aðalmönn-
um hennar hérlendis. Það var
oft sagt áður fyrr, að sr. Hall-
grímur hafi ek'ki verið lærdóms
maður og hann var kannski
ekki harðsnúinn sérfræðingur í
neinum fræðum, ekki heldur
guðfræði. Hann var öllu held-
ur fundvis og fróðleiksglaður
fjölfræðingur og kunni vel fyr
ir sér i biblíuskýringum og guð
fræði, fornfræði og málfræði,
bragfræði og söngfræði. Hann
gat verið samverkamaður
Brynjólfs biskups og Þormóðs
Torfasonar um sögu og vísna-
skýringar. 1 sáimum sínum er
hann mjög bibliufróður og
biblíufastur og þekkti erlend
guðfræðirit og samdi sjálfur ís-
lenzk rit um guðfræði. Lagboð-
ar hans við Passíusálmana og
önnur kvæði bera vott söng-
laga þekkingar hans og tóntii-
finningu og brageyra.
Sérfræðileg vísindamennska
sautjándu aldar í fornfræði og
málfræði er nú ekki öli ýkja
mikils virði umfram þá vakn-
ingu og það framtak sem hún
hafði í för með sér. Skáldskap-
urinn í Aldarhætti Hallgríms
Péturssonar er oft meira virði.
Kvæðið sýnir, að sr. Hallgrim-
ur hefur vissulega verið fróð-
leiksmaður á fornan skáldskap,
auk þess sem hann var iista-
maður sem kunni að sveigja hið
forna form og myndir að
smekk og lagi samtima síns.
Kenningar voru oft veikleiki
skáldskaparins þó að andinn
væri reiðubúinn og þær gátu
einnig verið það hjá sr. Hall-
grimi í rímum hans og víðar.
Hann notar samt líka vel forn
'leiti og kenningar, oft í nýjum
5g iéttum háttum. Hann herm-
ir þá ekki eftir fornum skáld-
skap, heldur endurnýjar hann.
Þrátt fyrir fyrnsku sína er
Aldarháttur eitt ágætasta
kvæði sr. Hallgríms, betra en
margir sálmarnir, þó að hann
hafi þokað fyrir þeim, bæði
vegna fyrnskunnar í skáldamál
inu og af þvi að sá kristin-
•fómur, sem sálmarnir túlka,
varð áhrifameiri en lærdóms-
stefnan og fornfræðin. Aldar-
háttur og fleiri veraldleg kvæði
sr. HalLgríms höfðu samt mikil
áhrif. Þau voru þáttur í þróun
íslenzkrar þjóðernishreyfingar
á grundvelli nýrrar söguskoð-
unar, sem reist var á rökum
gamallar sögufrægðar, sem
mjög er túlkuð i Aldarhætti:
„fsland má sanna ■— það átti
val manna — þá alt stóð í
bióma." Sú stefna náði svo há-
marki sínu í kvæðum Eggerts
Ólafssonar og siðan hjá Bjarna
Thorarensen og einkum Jónasi
Hallgrimssyni, sem var ættingi
sr. Hallgríms. Jafnvel náttúru-
kveðskapur seinni alda á sér
nokkum frumgróður í kvæðum
sr. Hallgrims.
Sálmar sr. Hallgrims eru mis
jafn kveðskapur eins og sálma
flóð aldanna var yfirleitt, þó
að þess sé ekki heldur að dylj-
ast að sálmabækur hafa verið
meðal merkustu ljóðabóka og
ýmsir sálmar meðal beztu
kvæða sem til eru á íslenzku.
Hallgrímur Pétursson er þar
höfuðskáld. Hver sálmurinn af
öðrum er öndvegisskáldskapur
— ýmist fyrir mildi auðmýkt-
ar sinnar, dýpt vitsmuna sinna
eða fyrir kraft einfaldrar trú-
ar sinnar og viða útsýn um riki
guðs og eilífðarinnar. 1 Passíu-
sálmunum verður þessi kveð-
skapur að stórbrotinni og vold
ugri samfelldri sögu, píslar-
sögu í fimmtíu sálmum. Sálma
og söngvisur kallar sr. Hall-
grímur þá sjálfur og segist ætla
þeim að flytja „lærdómsáminn-
ingar og huggunargreinir,
ásamt bænum og þakkargjörð-
um.“ Sumt i mynda og likinga-
máli þeirra er á borð við mikil
málverk og uppbygging þeirra
og kveðandi eins og voldug
tónlist.
Mál Hallgrims Péturssonar
er eitt hið mikilfenglegasta í
fari hans. Það er fyrst merki-
iegt um mál hans, að hann skrif
ar mjög lifandi nútimamál, sem
þá var alþýðlegt og þó virðu-
legt, en sumt i þvi er nú úrelt.
Hispursieysi var sérkenni á
málfari hans, það getur verið
mjúkt eða kröftugt, létt eða
með þungu falli, barnslegá ein
falt eða rammrimað. Það má
finna mörg önnur tilbrigði og
fleiri tegundir máls hjá öðr-
um höfundum, sem á sína vísu
eru glæstari og sterkari, en
mér er til efs að nokkurt ís-
lenzkt skáld hafi farið með auð
ugra, fjölbreyttara og frjósam-
ara, hispurslausara og ljóðlétt-
ara mál en Hallgrímur Péturs-
son. Hagmælska hans er óþrjót
andi, bragleikni hans undur-
samleg og smekkur hans fyrir
kveðandi, söng og lögum
hreinn og merkilegur.
Hann skrifaði einnig athygl-
isverða og fallega hluti í
óbundnu máii, bæði uppbyggi-
legan og iærðan stil. Ýmislegt
af þvi sem hann skrifaði og
örti er að visu iil læsilegt nú
orðið og ekki merkilegt, nema
þá fyrir það, að það skuli vera
eftir sr. Hailgrim. En beztu
verk hans, og þau eru ófá,
hafa fyrir verðleika sjálfra
þeirra, fyrir hitann og kraft-
inn i persónu skáldsins og fyr-
ir rás viðburðanna orðið önd-
vegisrit í islenzkum bókmennt-
um, fyrst og fremst Passiu-
sálmarnir.
Þó er það kórónan á sögu
Haiigrims Péturssonar, hvernig
þeir eiginleikar hans, sem ég
hef reynt að lýsa, alþýðlegt
hispursleysi hans, auðnuleysið,
þjóðfélagsskoðanir hans, höfð-
inglegur islenzkur og evrópsk-
ur lærdómur hans og list hans
gengur á séinni árum hans upp
í 'nýja og æðri einingu trúar-
innar, þá, sem Passiusálmarn-
ir spretta úr. Það er eins og
að á þessum tima hafi orð-
ið breyting á lífi hans og lífs-
skoðun, jafnvel afturhvarf, ef
svo mætti segja um hann og er
það sennilega í sambandi við
heilsutjón hans, þó lítt hafí
hann það i frammá. Það er lik
Legast að mörg innilegustu trú-
aríjóð sr. Halilgríms séu frá efrí
árum hans og það er sjáanlegt
á ýmsu, að hann hefur lagt við
þau mikla rækt og fágað þau
og þau eru dýpri og innilegri
én Bibliuljóð fyrri ára hans.
Hann hefur lagt i þau sára
reynslu lífs síns og gleði trú-
ar sinnar.
Hallgrímur Pétursson er
ekki einungis mikill af afrek-
um sjálfs sín, af því að hann
söng sig inn í huga þ5óðarinn-
ar, heldur líka af því að þjóð-
in hefur lifað með honum og
lifað sig inn i list hans. Það
samband er leyndardómur mik-
illar listar og stórra skálda og
aldarandans. Margir nútíma-
menn hafa aðra skoðun en
Hallgrímur Pétursson hafði á
lifinu og á dauðanum. Hallgrím
ur Pétursson er samt dýrling-
ur af því að hann er ímynd
þjóðar sinnar og þjóðarein-
kenna, ímynd hennar í gleði
hennar og hörmum hrösun
hennar og viðreisn og í von
hennar og trú á lifið.
Hrafn Gunnlaugsson
FORMÁLI
(Þetta Ijóð á ekki að lesa í liljóði, heitlur öskra af
ölhim kröftuni).
Öskra þú angist
svo ég aerist og springi
út í ljósið og ofboðslegt Ijósið
sem talar og emjar og syngur og ískrar.
Út í ijósið sem svælir út myrkrið
og færir mér sárþreyttar sápur og krem
klístrað í taugum og sveittri sæng.
Ég engist eins og ormur á steini.
I>rái að grafa mig djúpt í hörund
og finna
Ijúfsárar varir strjúkast
yfir andlit mitt útmáð og grafið
í orðum sem vitja mín aftur
og klingja og klingja.
Orðum sem bæld voru niðri
en brutust í gegnum vínið
og sögðu til syndanna öllum.
Öllum sem ég hef bölvað á laun
og langað að segja sannleikann stóra
og sannleikann stóra sem týndist
í orðum sem slefuðu og slógust og ældu.
Öskra þú angist.
Ég finn mig fljóta upp á yfirborð dagsins.
Reyni að grafa mig ofan í
svefninn og sængina og svefninn.
Finn mig koma í fókus og fljötsi
út i daginn svo glaðan og Iieimskan
sem læst ekki þekkja
og vill ekki muna.
Út í daginn svo tóinan og fullan
al' ljósliærðum búkbreiðum konum
sem láta sig fífla í flaustri
og sverja af sér syndir á morgun:
Gvöð — ég var svo full
að ég man ekki livað ég gerði.
Þyrmið mér luigsanir
og framkallið ekki í óljósri vitund
myndir og athafnir nætur
— svo ég sjái mig sjáll'an
fara i fínu fötin bláu
sem anga aí brilljantín draumum.
Hnýta dökkmjótt bindi
við hvítgula nælonskyrtu
og stinga mér ofan i ilmvötn
sem yfirgnæfa svitann.
Sjái mig sjálfan
velkjast um veitingahúsin og leita baki brotnu
að einhverju sem að ég átti
eða átti víst aldrei
en langaði að eiga og ekki eignast.
Velkjast
og vilja sökkva
í hafið mannliafið lina.
Berast með straumum frá glasi að glasi
sem leysir í sundum timann
og lætur mig sökkva.
Sjái mig sokkinn
í útþvældu atriði
dansa við þig dansinn síðasta dansinn.
Braga þig heim um lirollbitnar götur
og lofsyngja leigubíla.
Tosa af þér fötin og slíta tijlur.
Þaniba varir eins og vínsósa tóbak.
Finna liörund þitt mjúkt auðmjúkt.
Hörund sem gefur sig aldrei aldrei
og upplifir athöfn án inntaks
í öryggi pillu og dauða.
Þyrmið mér hugsanir
ég vil ekki nuina þá morgna á morgun
— þegar ég vona að þú sért farin.
Og ef þú ert ekki farin
þá flýta mér að fá þig að fara.
Finna örvinglun þina og angist
æta mig inn í kviku
og kvelja úr mér liranaleg orð og andsvör.
Hrekja þig burt og burt burt
til að leita i frlði að mér sjálfum
á flótta undan sjálfum mér sjálfur.
Öskra þú angist.
Á geggjuðum klikkuðum klístruðum morgni.
1 emjandi iskrandi ærandi Ijósi.
Þyrmið mér dagar og bugsanir
í volgri grautmjúkri þvögu
sem gutlar í félagsskap véla.
Meðal fólks á ferð í svefni
fálmandi livert ei'tir öðrn.
Fólk sem er eins og frunuir
á tilraunaskífu
— og ef horft er ofan í sjána
eru allir að kvelja alla.
Allir að éta alla allir alla.
í volgri grautmjúkri þvögu
ég
svo einmana meðal ykkar allra.
22. desember 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 35