Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1984, Síða 2

Rolf
JACOBSEN
brautryðjandi nýs tíma í norskri ljóðlist
Eftir Knut Ödegárd
Oft er því haldið fram, að þáttur norskra
nútímaljóðlistar hefjist með Rolf Jacob-
sen. Þetta er sennilega að gera hlutina
einfalda því ekki hefur Rolf Jacobsen
raust sína í tómarúmi. Hann er ekki sá
Matthías Johannessen, Rolf Jacobsen og Knut Odegaard.
fyrsti, sem skrifar í svokölluðum frjálsum
óbundnum stíl í norskri ljóðlist. Það höfðu
skáld eins og t.d. kristofer Uppdal gert
áður en fyrsta ljóðabók Rolfs Jacobsen
„Jord og jern“ kom út árið 1933. En þegar
hann samt sem áður er álitinn brautryðj-
andi nýs tíma í ljóðlistinni, er það ef til
vill öllu fremur af því að hann kom fram
með nýjar myndir, nýtt lífsskyn í norskri
ljóðlist. Það var borgarlíf nútímans, sem
hann krafðist að fengi pláss, það var tækn-
in, vélarnar, járnbrautin í landslaginu,
hljóðfall vélvæðingarinnar. Mörgum
fannst hann hylla og dýrka tæknina og
hrynjandi borgarinnar og þetta var sann-
arlega áfall svo nýtt var það í samfélagi,
sem alveg fram að þessu hafði litið á sig
sem bændaþjóð og þar sem hin hefð-
bundnu form ljóðlistar höfðu algjörlega
haft yfirhöndina ásamt viðurkenndum
ljóðrænum myndum og öðru líku, sem
ljóðskáldið skyldi ná yfir í sínum skáldlega
alheimi. Með þessu er ekki átt við að öll
ljóðlist hafi áður verið íhaldssöm i skoðun-
um sínum, til var sterk vinstri hreyfing í
norskum skáldskap frá tíma Wergelands
Kona Rolfs Jacobsen hét Petra. Hún dó í
fyrra, það var vetur og frost þegar hún var
lögð til hvílu í kirkjugarðinum í Hamar.
Ljóðið, sem Matthías Johannessen hefur ís-
lenskað og birtist hér í blaðinu, er ort eftir
andlát Petru og tileinkað henni.
Frú Petra Jacobsen var ein hin hlýjasta,
gáfaðasta og tryggasta manneskja, sem ég
hef kynnst. Hún var einnig ein afþeim
fórnfúsu eiginkonum skálda, sem bók-
menntasagan fer fáum orðum um, en sem
eiga sinn stóra hlut íþeim bókmenntum,
sem er árangur auðugs samlífs. Persónu-
lega fékk ég stóran skerf af hjartagæsku
hennar. Hún útnefndi mig e.k. fósturson
sinn á erfiðu skeiði ævi minnar — og það
hlutverk sitt tók hún alvarlega, bæði hún og
Rolf. Þegar éggiftist Þorgerði Ingólfsdótt-
ur sumarið 1981 fór Petra í fyrsta skipti ein
til útlanda, Rolf lá veikur heima í Hamar.
Hún var kaþólsk eins og Rolf en fór til
altaris í Dómkirkjunni í Reykjavík eftir
hjónavígsluna. Ég minnist hennar í bláu, í
lit Maríu. Petra kom aftur heim til síns
kæra Rolfs með mikla ást á íslandi, bæði
landi og þjóð. Eftir að hún var hrifin brott
frá honum, ákvað Rolf að hann yrði að sjá
þetta land, sem Petru þótti svo vænt um,
hann yrði að sjá það sama og hún hafði séð,
fara sömu leiðir og hún hafði farið hér á
íslandi. Það gerði hann á liðnu sumri. Sá
sem hefur elskað er aldrei einn, dauðinn er
engin lokakveðja.
K.0.
og Bjornsons og fram til skálda 3. og 4.
áratugsins eins og Rudolf Nilsen og Nor-
dahl Grieg, og Arnulf Overland var lifandi
talsmaður verkalýðsflokksins og sósíal-
ískrar hugmynda.
Hið róttæka element í ljóðlist Rolfs
Jacobsen er fremur til að líkja við þá bylt-
ingu, sem atómskáldin hófu 20 árum síðar
í íslenskri ljóðlist. Það var hinn ljóðræni
heimur, universið, sem hann breytti í
norskum skáldskap. Tæknivæðingin með
vélmenningunni er einn hluti af þessu.
Annað atriði, sem var álitið álíka fjarri
ljóðrænni hugsun, var að hann færði þessa
litlu hversdagslegu hluti inn í Ijóðið; allt
þetta, sem var of nálægt og venjulegt til að
komið hefði verið auga á hvaða gildi þessir
hversdagslegu hlutir höfðu og hvers virði
þeir eru. Rolf Jacobsen gaf hversdagsleg-
um, venjulegum hlutum innihald og
merkingu, jafnvel táknrænan kraft; alltaf
sem mynd af okkar siðmenningu, sem lýs-
ingu á lífsaflinu eða dauðanum.
Pyrsta ljóðabók Rolfs Jacobsen kom út
1933. Hann er fæddur í Osló árið 1907 en
hann hefur búið meiri hluta lífs síns í
Hamar, borg í Austur-Noregi, en þar var
hann blaðamaður þar til hann komst á
eftirlaun. Önnur ljóðabók hans, „Vrimm-
el“, kom út 1935. Síðan heyrðist ekki frá
honum sem skáldi í 16 ár en hann skrifaði
alltaf sem blaðamaður. En árið 1951 hófst
nýr og afkastamikill þáttur í skáldskap
hans með „Fjerntog". Hann hefur gefið út
11 ljóðabækur, 2 bækur með úrvali ljóða
sinna og 3 útgáfur af „Dikt i samling".
Auk þess hefur hann séð um útgáfu á úr-
vali af ljóðum Bjornsons.
Það segir töluvert um stöðu Rolfs Jacob-
sen að ljóð hans eru þýdd á meira en 20
tungumál og sérstakar útgáfur með ljóð-
um hans hafa komið út í fjölmörgum lönd-
um þ. á m. Bandaríkjunum og Sovétríkjun-
um. Ljóð hans er að finna í ljóðasafninu
„Norræn ljóð“ í þýðingu Hannesar Sig-
fússonar en því miður hefur enn ekki verið
gefin út sérstök Ijóðabók á íslandi með
þýðingum á ljóðum hans.
Þrátt fyrir þessa stöðu sína sem best
þekkta ljóðskáld Noregs í dag og sá, sem
færði hljóðfall og myndir Samtímans í
ljóðlistina, auk þess sem hann var fjöl-
miðlamaður, þá hefur hann forðast feit-
letraðar fyrirsagnir um sjálfan sig og líf
sitt. Stóru tíðindin hafa alltaf verið ljóða-
bækurnar hans, skáldskapur hans, textinn
sem hann skrifar, og skáldið lifir sínu góða
fjölskyldulífi langt í burtu frá nær-
göngulum myndavélum vikublaðanna og
hneykslistímaritanna.
Þó maðurinn Rolf Jacobsen kunni að
virðast hlédrægur og feiminn í ljósi fjöl-
miðlanna þá hefur hann sem skáld þekkt
æðarslög samtíðar sinnar betur en nokk-
urt annað norskt skáld. Skáldskapur hans
er afar hnitmiðaður og felur i sér allt;
ekkert er of stórt eða of lítið til að vera
gegnumlýst í ljóðinu, bókstaflega sagt allt
frá brenndum eldspýtum, götusteini, út-
blásturslofti, til jarðarinnar sem fer ferð
sína um himingeiminn án stýrimanns með
sína þungu byrði af blómum og börnum.
Það hefur verið sterklega undirstrikað að
Rolf Jacobsen er skáld vélmenningarinnar,
skáld tækninnar öðrum fremur, og fljótt
var litið á hann sem mikinn og einlægan
aðdáanda tækniþróunar nútímans. En svo
einfalt er það ekki, skáldskapur hans er
bæði skýr í myndmáli sínu en um leið flók-
inn, skoðanir hans eru hvorki einfaldar né
grunnhyggnar. Allt kemur þetta fram í
fyrstu ljóðabók hans, „Jord og jern“, og
þar kemur jörð á undan járni.
Þegar Rolf Jacobsen skrifar um stál og
hjól og vélar, er gildi þeirra ávallt metið út
frá því mannlega, — eða þeim er gefið
gildi eftir því hvað þjónar manneskjunni
og þeirri jörð, sem er undirstaða fyrir allt
mannlegt líf. Hann er ekki blindur fyrir
því að vélarnar sem þjóna manninum geta
snúist gegn lífinu og jörðinni. Þýðingar-
mikið atriði er það, hvað tengir manneskj-
ur saman og hvað gerir okkur ókunnug
hvert fyrir öðru og ókunnug lífinu sjálfu. I
þessum skáldskap er aðskilnaðurinn milli
náttúrunnar og þess sem maðurinn hefur
skapað að engu gerður. Þannig má líta á
hrifningu Rolfs á járnbrautinni; járn-
brautin er eins og æðakerfi, sem tengir
saman land og fólk, þessi gífurlegi kraftur
sem brýst um landið, ófær fjöll og dali og
myndar samband milli þess sem áður hef-
ur verið sundrað, einangrað. Járnbrautar-
lestin fer um hverja ljóðabókina af ann-
arri og skáldið sjálft býr í raun og veru
alveg við brautarsporið, — í húsinu hans í
Hamar má greina titringinn frá lestinni
sem er á ferð, hann býr eins nálægt
járnbrautinni og mögulegt er og það er
ekki tilviljun. ,í skáldskap Rolfs er hlutur
dulhyggju stór. Hrifning hans á öllu því
sem áður var óþekkt í skáldskapnum er
tengd þessu. Sá skilningur að um allt sköp-
unarverkið fari kraftur sem sameinar og
tengir, en þar fer líka annað afl sem
sundrar og eyðir lífi. í öllum skáldskap
Rolfs Jacobsen er leit að heild, að sam-
ræmi, leit að því afli sem getur tengt allt
sem er sundrað og einangrað. Þessi leit
hans byggir á trúarstyrk og trúarfestu. í
mörgum ljóðum hans verður fyrir okkur
sundraður heimur þar sem menn og hlutir
eiga hvergi heima, eru rofin úr öllum
tengslum. Það eru hin gömlu tengsl, sem
hann vill skapa að nýju, hann vill sýna
okkur, áður en það er of seint, að við erum
hluti af samhengi sem felur í sér allt.
Þannig stendur nútímaskáldið með vélar
sínar og hljóðfall stórborgarinnar í klass-
ískri, mystísk-kristinni hefð: sársaukinn
að vera slitinn úr samræmi og frá upphafi
sínu og þráin eftir að allt hið sundraða
finni stað sinn, gildi sitt og samhengi. Því
þrátt fyrir allt það sem við svo auðveldlega
skynjum sem modernitet hjá Jacobsen, má
skýrt greina sögulega vitund í bókum hans
og nálægð náttúrunnar; hann yrkir líka
um fjöll, haf, skóga og landsbyggðina. Við
skulum heldur ekki gleyma því sem hann
hefur sjálfur sagt, að hinn gamli norræni
kveðskapur hafi verið sér sem skáldi upp-
spretta innblásturs. í einu af seinustu ljóð-
um hans, „Den lille bonden" úr ljóðabók-
inni „Tenk pá noe annet“ (1979), segir „Det
er den lille bonden/ sem er taperen í verd-
en“, það var hann sem féll í öllum styrjöld-
um, það var hann sem þeir tóku jörðina
frá, hann sem varð að flytja úr dalnum
sínum og inn í verksmiðjurnar. En það var
hann sem vissi hvernig á að sá korninu,
hvernig kálfarnir urðu til, hann sem
þekkti skýin og vindinn og hnegg hest-
anna. Nú þekkir hann dráttarvélina og
vextina af láni. En það segir í ljóðinu
... doren har han enná litt pá klem, den
lille bonden.
Hann horer nár graset gror
og nár jorden pánytt skal fede.
Han som har tapt. Til ná.
Men som vi kanskje má sparre snart
om veien. Dit vi kom fra.
Der det gror.
Den lille bonden, litlu hlutirnir, það sem
við tökum ekki eftir venjulega, fær mikinn
þunga í þessum skáldskap af því að þessir
litlu hlutir, hið einfalda, bera með sér hin
földu tengsl ólíkra tíma og tengsl milli
hluta.
Það sem getur virkað sem andstæður, —
það að Rolf Jacobsen er bæði gagntekinn
af „stillheten mellom strá“ og af stáli og
rafmagni og risastórum vélum — þessar
andstæður mætast í því sem er hlutverk
skáldsins, að sameina það sem er sundrað,
að gegnumlýsa sína samtíð, að sjá falin
munstur, og umfram allt að vera opinn
fyrir gömlu og nýju merkjamáli samtím-
ans. Því það skáld sem stífnar í gömlum
myndum huga síns og afstöðu er dautt
skáld.
Það væri rangt að halda því fram að
Rolf Jacobsen væri pólitískt skáld. Hér eru
engir plakat-textar, engin orð um að mars-
éra hingað eða þangað, og trúarviðhorfin
sem ég hef nefnt verða aldrei að prédikun.
Skáldið er sá sem sér, eins og skáldið hefur
verið á öllum tímum, hann sér og hann
spyr. Einn gagnrýnandi hefur gagnrýnt
Rolf Jacobsen fyrir að hann hafi ekki látið
í ljós reiði yfir óréttlæti né barist fyrir að
breyta kjörum manneskjunnar. Ljóð hans
bera ekki blæ þjóðfélagsbaráttu eða reiði
vegna óréttlætis samfélagsins, skrifar
gagnrýnandinn.
Gagnrýnandinn hlýtur að hafa skilið lít-
ið af þessum ljóðum. Því ekkert skáld í
norskum bókmenntum hefur bent svo
greinilega á þennan hættutíma sem okkur
sivilisasjon er í. Hann hefur ekki bent á
þetta með áróðri og slagorðum en með sýn.
Með því að gegnumlýsa, elskandi og hæðn-
islega, vísindalega nákvæmt og viðkvæmn-
islega skynjandi, fingurgómanálægt og
fjarlægt þannig að samhengi stígur fram
— sjónauki og smásjá. T.d. samhengið
milli vélmenningar og nútíma styrjalda,
samhengið milli aukins þéttbýlis og slit-
inna róta — en fyrst og fremst með
sterkri, þroskaðri vitund um að allt — þot-
an, stráið, rafmagnslínan, barnið, tölvurn-
ar, sá gamli sem var fæddur á annarri öld,
katedralen og súpermarkaðurinn — allt á
það heima á sömu jörð. Og þessi jörð er
stjarna í himingeimnum og öll erum við
farþegar.
Sjá þýðingu Matthíasar Johannes-
sen á Ijóði Rolfs Jacobsen á bls. 5.