Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1984, Side 14

Snorri Sveinn
1
Norræna húsinu
Snorri Sveinn Priðriksson listmálari
og forstöðumaður leikmyndadeildar
sjónvarpsins opnar í dag sýningu á
vatnslitamyndum í Norræna húsinu.
Þessar myndir eru sérstæðar í þá veru,
að þær eru allar unnar í tengslum við
ljóö úr nýrri ljóðabók eftir Sigvalda
Hjálmarsson, sem út er komin í 300 tölu-
settum eintökum og heitir Víðáttur. Ljóð
Sigvalda eru svo sem vænta má tilraun
til að tjá andlega reynslu og myndirnar
eru því einnig af mystískum toga. Hvern-
ig þessi tengsl ljóðs og myndar geta ver-
ið, sést með því að bera saman ljóð Sig-
valda, sem birtist hér á síðunni og for-
síðumynd Snorra Sveins, sem er í tengsl-
um við þetta Ijóð.
Snorri stundaði framhaldsnám í
myndlist í Svíþjóð og hefur haldið marg-
ar einkasýningar. Myndefni hans hafa
lengst af verið á mörkum hins afstrakta,
þó út af því geti brugðið, bæði á þessari
sýningu og eins í myndröð þeirri, sem
Snorri vann á þessu ári sem baksvið fyrir
upptöku sjónvarpsins á Gullna hliðinu.
Það verður á dagskrá á jólum og verða
því gerð nánari skil í jólablaði Lesbókar.
SIGVALDI HJALMARSSON
Sólarlag
Eldský
hnígur yfir
bræðir mig
og breytir
í mökk úr engu
Hlátri er slöngað
innanúr engu
Hann breytist
í óteljandi alheima
sem þjóta um
í mér
einsog vindur
gegnum gras
mesti áhrifamaður þess fyrirtækis í 25 ár,
bar eftirmaður hans, hinn 56 ára gamli
Gavin Relly, mikið lof á forvera sinn: „í
augum margra varð Harry Oppenheimer
ímynd þeirra vona, sem menn bera í
brjósti um framtíð Suður-Afríku; hann
varð táknmynd trúarinnar á hæfni okkar
við að vinna sjálfir bug á þeim vandamál-
um, sem að þjóð okkar steðja, og koma
fram eðlilegum breytingum með friðsam-
legu rnóti".
Harry Oppenheimer gegnir í senn hlut-
verki verjanda Suður-Afríku og gagnrýn-
anda á þann hátt, að ummæli hans og álit
á þróun mála í landinu virðast byggð á
staðgóðri þekkingu og laus við hleypi-
dóma. Hann er fylgjandi því, að þjóðir
heims haldi áfram að hunza suður-afríska
íþróttamenn og bjóði þeim ekki til þátt-
töku í alþjóðlegum íþróttamótum, vegna
apartheid-stefnu suður-afrískra stjórn-
valda. Þetta þátttökubann umheimsins á
íþróttaiðkanir með suður-afrísku íþrótta-
fólki fer þó yfirleitt mjög í taugarnar á
hinum hvítu þegnum landsins. En svo er
líka önnur hlið á þessu máli: Bannið hefur
leitt til þess, að fólk af mismunandi kyn-
þáttum í Suður-Afríku hefur allt í einu
öðlast alveg nýjan samstöðuvilja, og menn
eru teknir að sýna samheldni sína í svo
ríkum mæli, að óhugsandi hefði mátt telj-
ast fyrir svosem tíu eða jafnvel fimm ár-
um.
„Það er skynsamlegt að viðhalda þessu
þátttökubanni," segir Harry Oppenheimer,
„á meðan haldið er uppi aðskilnaði kyn-
þáttanna hjá okkur í viðkomandi íþrótta-
grein. En þeir aðilar, sem standa á bak við
þetta íþróttaleikjabann í Suður-Afríku,
ganga þó ennþá lengra. Þeir vilja með því
breyta öllu stjórnmálakerfi landsins, og
það er nokkuð sem þessir menn hafa alls
engin tök á.“
Stóriðjuhöldurinn álítur ekki, að erlendt
viðskiptabann og efnahagslegar þvinganir
gegn Suður-Afríku séu skynsamlegar að-
gerðir.
Og hvað þá með bann við vopnasölu til
landsins? „Það bann hefur einungis leitt
til þess, að Suður-Afríka er nú þegar búin
að koma sér upp hergagnaiðnaði, undir
eftirliti stjórnvalda, og þessi iðnaður er
orðinn svo öflugur, að landið getur nú orð-
ið flutt út vopn að auki. Ég álít þessa
þróun að vísu ekki beinlínis æskilega, en
ég get í þessu sambandi ekki ásakað
stjórnvöld landsins um neitt.“
STAÐA mála engu
AUÐVELDARI, EFTIR ÞVÍ
Sem tímar líða
Oppenheimer veit ofurvel, að tíminn
vinnur ekki með Suður-Afríku. „Ungt rót-
tækt fólk í borgunum krefst ríkisstjórnar
á grundvelli almenns kosningaréttar í ein-
ni ríkisheild," segir hann. Þess beri auk
þess að gæta, að Suður-Afríka verði stöð-
ugt fyrir miklum þrýstingi að utan. Ríkis-
stjórnin okkar hefur að miklu leyti með
sinni eigin fákænsku skapað ástand, sem
kommúnistar eiga afar auðvelt með að
færa sér rækilega í nyt til þess að koma af
stað ókyrrð meðal almennings í landinu."
Hvað getur framfarasinnaður iðjuhöld-
ur aðhafst við slíkar aðstæður?
Harry Oppenheimer er strax í essinu
sínu. „Mín skoðun er sú, að við ættum að
viðurkenna verkalýðssamtökin, hefja
smíði íbúða fyrir blökkumenn, en framar
öllu að koma á almennu starfsfræðslukerfi
og framfylgja þeirri stefnu, að allir þegnar
landsins eigi jöfn atvinnutækifæri, án til-
lits til þess af hvaða kynþætti þeir eru.
Þannig ættu blökkumönnum að opnast
leiðir í ábyrgðarstöður."
Sem sagt svartur stjórnarformaður í
risafyrirtæki Oppenheimers Anglo Amer-
ican Corporation?
„Það er fræðilegur möguleiki," er svarið.
Vel á minnst einungis fræðilegur. „Það eru
vissir fordómar til staðar," bætir hann við,
„og okkur tekst ekki að hafa uppi á réttu
mönnunum."
Harry Oppenheimer ætlar sér ekki að
gefast upp við að framkvæma það áhuga-
mál sitt að mennta úrvalshópa meðal
blökkumanna, jafnvel þótt hann hyggist
brátt draga sig í hlé og láta af öllum
valdastöðum innan risafyrirtækisins.
Hann hefur þegar sagt af sér stöðu
stjórnarformanns hjá Anglo American
Corporation, en hefur hingað til þó ekki
viljað sleppa stjórnartaumunum hjá
demantafyrirtækinu De Beers. Demanta-
iðnaðurinn á sem stendur við mikla örð-
ugleika að stríða, og hinn „gjafmildi einok-
unarhringur" hefur misst þau heljartök,
sem fyrirtæki Oppenheimers hafði áður á
heimsmarkaðnum. Afturkippurinn, sem
orðið hefur í efnahagsmálum í heiminum
að undanförnu, hefur leitt til minnkandi
sölu á demöntum. Fyrirtæki Oppenheim-
ers hefur orðið að hætta starfrækslu náma
og neyðst til að leggja hina stærri, fínni og
dýrari geimsteina sína til hliðar í öruggar
fjárhirzlur, en sú ráðstöfun hefur aftur á
móti reynt mjög á fjármagnsgetu fyrir-
tækisins.
250.000 MANNA
Starfslið
Harry Oppenheimer verður hugsað
hálfa öld aftur í tímann, þegar föður hans
tókst að ráða vel fram úr málum fyrirtæk-
isins í miklu erfiðari kreppu og gat svo að
lokum skapað þann einokunarhring dem-
antaframleiðenda, sem ræður nú á dögum
lögum og lofum í framleiðslu og sölu um
það bil 80% allra þeira demanta, sem á
heimsmarkaðinn koma — þar á meðal
rússneskra demanta.
Sonurinn vildi ekki gefast upp og lýsa
sig sigraðan við aðstæður, sem faðir hans
hafði áður sigrast á. Harry ber mikla virð-
ingu fyrir föður sínum og dáist mjög að
þeim dugnaði og hæfileikum, sem hann
hafði til að bera. „Já,“ segir hann, „það er
víst óhætt að segja, að þarna blandist viss
hégómagirnd inn í. Ég vildi ekki draga mig
í hlé, fyrr en hlutirnir væru farnir að
ganga svolítið betur.“
Hann álítur, að verstu örðugleikarnir
séu nú yfirstignir, enda þótt hin fágæta,
dýrmæta framleiðsluvara hans seljist enn
heldur treglega.
„Ég verð 76 ára hinn 28. október næst-
komandi. Það er víst tími til kominn, að ég
fari að draga mig í hlé; en mér er hins
vegar ennþá ekki alveg ljóst, nákvæmlega
hvenær það verður."
Oppenheimer er þeirrar skoðunar að sú
fyrirtækjasamsteypa, sem hann lætur eft-
ir sig, sé rekstrarlega vel á vegi stödd. Öll
skipulagning starfseminnar er miðstýrð
og helzt í hendur við ákvarðanatöku, sem
aftur dreyfist á marga aðila innan fyrir-
tækisins. Þetta risafyrirtæki hefur um
tvöhundruð og fimmtíu þúsund manns í
þjónustu sinni, og það teygir orðið arma
sína um allan heim. Arðurinn, sem fyrir-
tækið gefur af sér ár hvert, þætti góð
heildarvelta hjá evrópsku stórfyrirtæki.
Gull er langsamlega þýðingarmesta
framleiðsluvara fyrirtækisins, því næst
kemur langur listi af málmum og öðrum
dýrum efnum unnum úr jörðu; það á iðn-
fyrirtæki út um allan heim, verzlunarfyr-
irtæki, banka, tryggingarfélög. Hið öfluga
eignarhaldsfélag, Minorco, sem skráð er á
Bermundaeyjum, annast umsjón með vax-
andi viðskiptahagsmunum í Norður-
Ameríku.
Stendur ef til vill fyrir dyrum að losa
um tengslin við Suður-Afríku? „Ó, nei. Við
eigum allt of mikið í húfi í Suður-Afríku."
En Oppenheimersamsteypan og fjöl-
skyldan raunar sjálf viðheldur mjög nán-
um tengslum við Evrópu og alveg sérstak-
lega við Bretland. Tíu af alls 28 fram-
kvæmdastjórum í stjórn Anglo American
Corporation eru brezkir. Oppenheimer-
fjölskyldan kemur alitaf með reglulegu
millibili til Englands til þess að halda
sambandi við ættingja sína og vini þar-
lendis og til þess að njóta þess, sem brezkt
menningarlíf hefur upp á að bjóða.
Harry Oppenheimer man aðeins óljóst
eftir hinum þýzka föðurafa sínum, gyðingi,
sem rak tóbaksverzlun í bænum Friedber í
Hessen. Harry kom einu sinni í stutta
heimsókn til afa síns, skömmu eftir fyrri
heimsstyrjöldina. „Sem fjórtán ára göml-
um dreng þótti mér langa, hvíta skeggið
hans afar tilkomumikið, en það skiptist í
tvær tjúgur, sem náðu langt niður á
bringu," segir hann og lætur um leið hend-
urnar strjúkast niður um bringu sér til að
Iýsa skegginu nánar. En svo rofnuðu öll
tengsl við ættingjana í Þýzalandi. Enn ein
styrjöld skall á, og þá barðist Harry
Oppenheimer með brezkum liðssveitum í
Norður-Afríku.
í KJÖLFAR auðjöfurs-
INS CECIL rhodes
Af alls tíu börnum Oppenheimers
tóbakskaupmanns í Friedberg fluttust
fimm synir skömmu fyrir síðustu aldamót
frá heimkynnum sínum til Lundúna og
hófu þar hver af öðrum verzlun með dem-
anta. Þaðan héldu þeir svo í kynnisferðir
til Suður-Afríku, þar sem þessir gimstein-
ar voru einmitt þá teknir að finnast í stór-
um stíl fáum árum síðar, og Cecil Rhodes
hafði þegar lagt grundvöllinn að hinu
volduga demantaveldi sínu. Þeir Opþen-
heimer-bræður höfðu þó ekki ýkja langa
viðstöðu í Suður-Afríku heldur sneru brátt
aftur til Lundúna — allir nema Ernest
Oppenheimer, sem settist að þar syðra og
komst síðar inn í einokurnarhring dem-
antaframleiðend. Oppenheimerfjölskyldan
hefur svo smátt og smátt öðlast mun meiri
áhrif innan einokunarhringsins heldur en
eignarhluti hennar, sem nemur 8,5%, segir
til um. Ernest Oppenheimer gerði son
sinn, Harry, að meðeiganda í demantafyr-
irtæki sínu, eftir að ungi maðurinn hafði
lokið háskólanámi í Oxford, Lét faðirinn
Harry strax í upphafi „fá miklu meiri
áhrif innan fyrirtækisins heldur en ég átti
:í rauninni skilið".
Hann hefur verið í framkvæmdastjórn
Anglo American Corporation í hartnær
fimmtíu ár, þar af 25 ár sem stjórnarfor-
maður fyrirtækisins. Þegar hið viðamikla
eignarhaldsfélag Minorco var stofnað,
valdi Harry Oppenheimer hinn 49 ára
gamla Julian Ogilvie Thompson til að
gegna starfi aðalframkvæmdastjóra þessa
þýðingamikla fyrirtækis. Ogilvie Thomp-
son er fyrrum Rhodes-styrkþegi frá Ox-
ford-háskóla og Oppenheimer ber mikið
lof á hann fyrir „hið nákvæmlega hnitmið-
aða, skapandi fjármálavit," sem hann hafi
til að bera. Ogilvie Thompson er líka
greinilega ætlað að taka við starfi stjórn-
arformanns hjá De Beers eftir Harry
Oppenheimer.
Það er bræðrungur Harrys, sir Philip
Oppenheimer, og sonur hans, Anthony,
sem annast rekstur demantaverslunarinn-
ar í London. Fyrrverandi tengdasonur
Harrys Oppenheimers, Skotinn Gordon
Waddell, kom fyrst til S-Afríku sem
rugby-leikari og giftist Mary Oppenheim-
er. Þau hjón eru nú skilin en Gordon
Waddell hefur þó haldið framkvæmda-
stjórastarfa sínum hjá Anglo American
Corp., þar sem platínuverzlunin er orðin
sérsvið hans. Sonur Harrys, Nicholas, 38
ára, hefur verið gerður varastjórnarfor-
maður Anglo American Corp. og hefur þar
með tekið sér örugga bólfestu rétt við há-
tind valda og áhrifa innan fyrirtækisins.
Sonur Nicholas, það er að segja fjórði
ættliður Oppenheimera í S-Afríku, hefur
nýlega verið innritaður í einkaskólann
Harrow í Englandi til þess að verða að-
njótandi sömu eftirsóttu fágunar ensks
uppeldis, sem faðir hans og afi hlutu þar í
landi á sínum tíma.
Fjölskylduklíka? Ættarhöfðinginn bros-
ir. „Var það ekki brezki aðmírállinn Fish-
er, sem sagði: Viturleg ívilnun er einasta
leiðin til að ná fram mikilli afkastagetu"?
Og hefur kerfið þá reynzt vel? „Ég er
helzt á því, en annars verða aðrir að leggja
dóm sinn á þá hlið málsins. Vitanlega er
ekki unnt að stjórna svo risastórri sam-
steypu fyrirtækja eins og fjölskyldufyrir-
tæki, þótt öll þessi fyrirtæki séu, á vissan
hátt, málefni fjölskyldunnar í mínum aug-
um. Ég hef sjálfur aldrei fjárfest nema í
okkar eigin fyrirtækjum."
WILFRIED KRATZ