Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1984, Blaðsíða 6

Ný vopn
í baráttunni viö hjartasjúkdóma
ótt dánartíðni af völd-
um hjartasjúkdóma
og áfalla fari enn
lækkandi, halda vis-
indamenn á sviði læknisfræði
áfram að finna nýjar leiðir með
lyfjum og tækjum til að leita
uppi, meðhöndla og stöðva óvin
vestrænna þjóða númer eitt. Á
hinni árlegu vísindaráðstefnu
„Hjartaverndar" í Bandaríkjun-
um fyrir nokkru ræddu sérfræð-
ingar um þróun þessara mála.
Þjálfunarpróf
Ákveðnar þjálfunarprófanir
þremur vikum eftir hjartaáfal)
geta gert læknum kleift að segja
fyrir um líkurnar á öðru áfalli
og þekkja úr þá sjúklinga, sem
er svo lítil hætta búin, að þá þarf
ekki að meðhöndla með lyfjum
eða skurðaðgerðum, svo að þeim
er óhætt að hverfa aftur til
vinnu sinnar.
Tíu ára könnun, sem gerð var
á vegum læknadeildar Stan-
ford-háskóla á þúsund karl-
mönnum, sem höfðu lifað af
hjartaáfall, leiddi í ljós, að þeir
sem gátu tekið stigmyllupróf og
stóðust það — en það var um
helmingur þeirra — áttu ekki á
hættu að deyja af öðru áfalli
nema því sem nam tveimur af
hundraði.
Könnunin sýndi einnig, að um
45 af hundraði þeirra, sem höfðu
lifað af áfall, voru ófærir um að
taka prófið, og það voru 25 pró-
sent líkur á því, að þeir dæju
innan árs. Sjúklingar, sem gátu
farið í þjálfunarprófið, en
„féllu", en það voru um 5 prósent
af heildinni, lifðu við 10 prósent
líkur á því að deyja innan árs.
„Við þurfum alls ekki lengur
að sitja auðum höndum og láta
náttúruna hafa sinn gang,“ segir
dr. Robert DeBusk, sem starfar
að hjartaendurhæfingarkönnun-
um við Stanford-háskóla. „Hvað
varðar sjúklinga, sem eru í mik-
illi hættu, ættum við að taka
fljótt til okkar ráða með lyfjum
eða skurðaðgerðum. En hvað
hina snertir, sem eru í lítilli
hættu, ættum við ekki að fram-
kvæma dýrar prófanir vegna
sjúkdómsgreininga. Með því
mætti spara mikil útgjöld."
INNBYGGT TÆKI
Tölvustýrt tæki, sem væri
komið fyrir í sjúklingnum, svip-
að gangráði, getur komið í veg
fyrir bana af völdum lífshættu-
lega óreglulegs hjartsláttar með
raflosti, sem kemur hjartslætt-
inum í eðlilegt horf á ný.
Þetta tæki, defibrillator, hefur
verið reynt á 250 sjúklingum á
20 sjúkrahúsum, og það lækkaði
dánartíðni þessara sjúklinga
niður fyrir 5 af hundraði sam-
anborið við hið venjulega hlut-
fall sem var 60 eða þar yfir.
forðað frá
Heilaskemmdum
Nýtt lyf, prostacyclin, hefur
reynzt vel til að koma í veg fyrir
skemmdir í heila af völdum
hjartaáfalls, segja rannsókn-
armenn við Texas-háskóla.
Lyfið, sem leysir upp blóð-
tappa, er enn á tilraunastigi, en
það hefur verið gefið í æð 20
sjúklingum innan 24 stunda, frá
því að þeir fengu hjartaáfall.
Sum fórnarlömbin fengu
„stórkostlegan og reyndar
ævintýralegan bata“, að því er
skýrslur herma. Eitt þeirra, 33
ára gamalt, gat ekki talað eða
hreyft sig hægra megin, en náði
sér innan 5 mínútna eftir að
hafa fengið lyfið. Álls fékk um
helmingur sjúklinganna ein-
hvern bata vegna prostacyclins.
„Það er engin góð sjúkdóms-
meðferð til við bráðu hjarta-
áfalli, svo að notkun prostacycl-
ins sem hugsanlegs meðals í
slíkum tilfellum vekur mikla eft-
irvæntingu," segir dr. Frank
Yatsu, sérfræðingur í taugasjúk-
dómafræði við háskólann. „Sá
dagur kemur, er ég viss um, þeg-
ar hægt verður að beita tafar-
lausri sjúkdómsmeðferð með
lyfjum til að forða heilanum frá
skemmdum.
Þjálfunarpróf á stigmyllu gerir
læknum kleift að segja fyrir um
hættu á öðru hjartaáfalli.
Sumir sjúkiinganna fengu stór-
kostlegan og reyndar ævintýra-
legan bata, að því er skýrsiur
herma. Einn þeirra gat hvorki tal-
að ná hreyft sig hægra megin, en
náði sér innan fimm mínútna eftir
að hafa fengið lyfið prostacyclins
— og alls fékk um helmingur
sjúklinganna einhvern bata vegna
þess.
ERFÐAVÍSAR
KÓLESTERÓLS
í fyrsta sinn hefir vísinda-
mönnum tekizt að finna erfða-
vísana, sem stjórna þeirri gerð
af kólesteróli, sem verndar fólk
gegn æðakölkun.
Dr. Jan Breslow og sam-
starfsmenn hans við Rockefell-
er-háskólann í New York hafa
fundið aðalerfðavísinn að
apolipoproteini A-l, hvítuhluta
hins svokallaða „góða kólesteróls
— HDL (high-density lipoprot-
ein) — sem vinnur gegn myndun
fitulaga á innveggjum æðanna.
(Density = þéttleiki, lipo = fita,
protein = hvíta.)
Þar sem HDL-magn er tengt
heilbrigðu hjarta og meiri lífs-
líkum — sérstaklega hjá fólki
yfir fimmtugt — eru vísinda-
menn að leita leiða til að „hafa
sem mest áhrif til eflingar
HDL-kerfinu með erfðafræði-
legum ráðum“, segir dr. Breslow.
Vísindamennirnir við Rocke-
feller-háskólann fundu einnig
galla á þessum sama erfðavísi
hjá fólki, sem þjáðist af æða-
kölkun fyrir aldur fram og hafði
vart mælanlegt magn af
HDL-kólesteróli í blóðinu.
Talið er, að um 2 til 3 af
hundraði þjóðarinnar hafi erfð-
agalla, sem leiði til æðakölkun-
ar.
„Þegar við höfum komizt að
því, hvernig þessir erfðavísar
starfa, getum við fundið upp að-
ferðir til að lagfæra þá, sem
gallaðir eru,“ segir dr. Breslow,
prófessor í lifefnaerfðafræði og
efnaskiptum.
Boðað Hjartaáfall
Þá hafa vísindamenn fundið
hvítuhluta hins svokallaða
„slæma kólesteróls" — LDL
(low-density lipoprotein) — sem
kann að skýra dauða af völdum
hjartaáfalls meðal ungra
manna, sem hafa eðlilegt magn
af kólesteróli í blóði.
í könnun á vegum McGill-
háskólans í Montreal á 100
manns — þar sem helmingurinn
var hjartasjúklingar, en hinir
heilbrigðir — reyndist enginn
marktækur munur vera á kólest-
eróli eða LDL-kólesterólmagni
hjá hópunum tveim. Það var
fyrst þegar læknarnir mældu
magn LDL-hvítu — apolipoprot-
ein B — að hjartasjúklingarnir
reyndust hafa umtalsvert meira
magn en aðrir, sem þátt tóku í
könnuninni. Líklegt má telja, að
heilbrigðisyfirvöld muni mæla
með því að visst fólk verði rann-
sakað, hvað varðar þetta „laus-
mála“ efni.
Dr. Antonio Cotto við Baylor-
læknaskólann í Houston segir:
„Við vitum ekki nógu mikið til að
fara að flokka alla, en ef mikið
er um hjartveiki í fjölskyldu
manna og kólesterólmagnið hjá
þeim er eðlilegt, væri skynsam-
legt af þeim að láta mæla bæði
LDL-hvítuna og HDL, til að vita,
hvort þeir séu í miklum áhættu-
flokki, svo að þeir gætu notið
góðs af breyttu mataræði eða
lyfjameðferð.
Leitað Með
Huóðbylgjutæki
Nýlega hefur verið tekið í
notkun nýtt tæki, sem byggir á
últrahljóðbylgjum og getur
fundið myndun fitulaga í þeim
slagæðum, sem liggja til höfuðs-
ins, áður en nokkur sjúk-
dómseinkenni hafa gert vart við
sig.
f könnun, sem gerð var á 40
mönnum, sem höfðu engin ein-
kenni hjartveiki, og voru á ald-
rinum 50 og 65 ára, kom á dag-
inn, að hálsslagæðar höfðu
þrengzt um 10 til 40 prósent.
Könnun þessi var gerð á vegum
Wake Forest-háskóla í Win-
ston-Salem. Þegar svo er komið,
að siagæð hefur þrengzt um
meira en 50 til 60 prósent og
sjúkdómseinkenni koma í ljós, er
hætta á, að viðkomandi fái slag.
„Þetta er greiningartæki, sem
getur leitt í ljós, að fjöldi fólks,
sem virðist fullkomlega eðlilegt,
er í rauninni í hættu," segir
Gene Bond, aðstoðarprófessor í
samanburðarlæknisfræði við há-
skólann.
U R MINU HORNI
Sannleikurinn í
lífi okkar og list
úsundir manna standa
í gagnstæðum fylking-
um. Allir eru jafnör-
uggir í trú sinni á rétt-
an málstað. I heiminum eru
mörg allsherjar trúarbrögð, öll
með sinn eina sanna guð. 011 eru
svo þessi trúarsamfélög klofin í
ótal smærri afbrigði. Áhangend-
ur þeirra eru í aðalatriðum sam-
mála um það að heimssýn þeirra
sé hin eina rétta, — sama máli
gegnir um alla pólitísku flokk-
ana. En á öllum tímum hafa svo
þeir verið til sem spyrja: Hvað er
sannleikur. Einnig þeir eru
margir. Fyrir tvö þúsund árum
spurði valdsmaður í Gyðinga-
landi þessarar spurningar á
mikilli alvörustund, sjálfur
Pontíus Pílatus, sem líka varð
frægastur dómara fyrir það að
þvo hendur sínar og láta raddir
múgsins svæfa efa sinn. Hann
vissi þá örugglega ekki hve ör-
lagarík orð hans voru. — Hann
dæmdi eins og hann vissi að
fjöldinn ætlaðist til. En hver
lagði fólkinu orð á tungu?
Á hverri öld halda menn efans
að sannleikurinn sé ekki einn
heldur margir. Stundum er það
orðað svo að margar hliðar séu á
hverju máli. Lýðræði og frelsi
eru falleg orð. Fyrir peninga er
hægt að kaupa sér fylgi, fyrir
atkvæði vald. Og með valdboði
opinberu eða dulbúnu er hægt að
móta og lögfesta hinn eina
sannleika. Gegn þessu hljóta
riddarar efans að stríða, þeir
verða sjaldnast vinsælir. I þeim
hópi hef ég alltaf viljað vera.
Ingmar Bergman
Við erum búin að sjá myndina
hans Ingmars Bergman. Fanny
og Alexander heitir hún og svík-
ur ekki aðdáendur þessa mikla
nútímameistara Svíanna í
kvikmyndalistinni. Ég þarf ekki
að hafa mörg orð um hann, því
jafnvel þeir sem allt hafa á
hornum sér þegar á Svía og Sví-
þjóð er minnst, eins og lengi hef-
ur verið til siðs í háværustu fjöl-
miðlum hér, geta ekki lofsorða
bundist eða setur hljóða þegar
verk hans eru annarsvegar.
Persónuleg kynni mín af
sænskum kvikmyndum hófust
fyrst að ráði rétt eftir síðasta
heimsstríð, en þá var stórveld-
istíð Svía hin fyrri á sviði
kvikmyndanna raunar langt að
baki og hafið skemmtiiðnaðar-
tímabil, sem varla var samboðið
fortíð þeirra og ágætu leikara-
vali. En einmitt á þessum árum,
áður en Ingmar Bergman varð
frægur, veitti ég honum fyrst at-
hygli sem rithöfundi. Ég hlust-
aði þá á hann lesa upp skáld-
sögukafla á ungskáldasamkomu
í Stokkhólmi. Og höfundarnafn-
ið festist mér strax í minni, þótt
ég muni hvorki orð né efni þess
sem þessi ungi maður las, svo
sérstæður var stíll hans og
framsetningarmáti. Enn get ég
líka séð fyrir mér ungan mjó-
sleginn pilt, í fyrstu nokkuð
feiminn og hlédrægnislegan í
pontunni. En fljótt sópaðist allt
slíkt burt og hann gleymdi öllu
nema eigin ágæti og áhuga á
hraðstreymandi söguefninu.
Eftirstríðsstefnur
Segja mætti að eftir fyrri
heimsstyrjöldina, og þó fyt-ir al-
vöru eftir þá síðari, hafi raunsæ-
isstefnan í bókmenntum, mynd-
list og kvikmyndagerð hlotið
dauðadóm sinn, þótt honum
verði auðvitað aldrei með öllu
fullnægt. Gamla rómantíkin gat
að sjálfsögðu ekki á ný hrósað
fullum sigri í hinum svokallaða
menntaða heimi, til þess vorum
við öll um of merkt af hörmung-
um síðustu áratuga og vonsvikin
vegna allra hugsjónanna, sem
reyndust varla annað en reykur
þegar á átti að herða. Hinar nýju
stefnur eftirstríðsáranna ein-
kenndust af hrottaskap, klámi,
ýkjum og fáránleika, raunsæis
og rómantíkurblandan varð fjar-
lægari trúverðugleikanum en
nokkru sinni fyrr. Það var þessi
tími sem skapaði Ingmar
Bergman og gaf honum byr und-
ir vængi. Hugmyndaflug hans og
myndauðgi er ótrúlegt. Ótrúlegt
er einmitt rétta orðið.
Best er að hætta hverjum leik
þá hæst hann fer, segir í gömlu
danskvæði. Ég vil hætta að gera
kvikmyndir áður en halla fer
undan fæti. Þetta verður síðasta
myndin. Þetta hefur Bergman
nokkrum sinnum sagt síðustu
árin, enn á góðum listamanns-
aldri, jafnan látið undan eigin
löngunum og háværum kröfum
aðdáenda sinna. Síðustu árin
hefur hann starfað í Þýskalandi,
einkum við leikhús sem leik-
stjóri. í undirbúningi þar, segja
sænsk blöð, eru nú þrjár sjón-
varpsmyndir eftir helstu leikrit-
um Ibsens. Þegar því er lokið
flytur Ingmar Bergman aftur
endanlega til Svíþjóðar. En eng-
inn trúir því að hann setjist í
helgan stein.
JÓN ÚR VÖR
6