Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1984, Blaðsíða 12

tímanum heillega mynd af framlífinu."
Hver miðilsfundur er þá tilraun að hætti
eðlisfræðinnar. Orð hafa streymt af vörum
miðla, en — að fróðra manna yfirsýn —
varla nægilega sannfærandi til þess að til-
gátan megi heita staðfest. En sé svo, þá er
það viss árangur, sem ritstjóra Fréttabréfs
ætti að líka vel.
Vísindahyggjumenn 19. aldar trúðu því,
að leysa mætti allar gátur með aðferð vís-
inda. En í ljós hefur komið að aðferðin
hæfir ekki öllum gátum. Menn leysa t.d.
ekki spurninguna um eilíft líf sálarinnar
með vettvangskönnun eða tilraunaaðferð.
Frumspekilegar spurningar gefa sér
ákveðnar forsendur og um þær er hægt að
rökræða.
Ég álít að það sé varla nógu skýrt að
segfa að vísindi sé þekkingarleit sem skil-
ar árangri. Það er viðtekin venja að líta
svo á, að vísindi sé fróðleiksleit sem notar
vísindalega aðferð, og er þá undirskilið að
fyrirbærin, sem rannsökuð eru, séu ann-
aðhvort mælanleg að endurtakanleg eða
hvorttveggja. Út frá þessari mælistiku ná
margar rannsóknir í dulsálarfræði máli
sem vísindi, a.m.k. í sama mæli og sálfræði
og önnur félagsvísindi, og ef við neitum
því, þá verðum við að neita félagsvísindum
um að heita vísindi. Og með því að beita
þessum mælikvarða fellur líka margt utan
garðs vísinda, sem brallað er undir hattin-
um dulsálarfræði.
Arnór Hannibalsson, doktor í heimspeki.
„Vísindahyggjumenn 19.
aldar trúðu því, að leysa
mætti allar gátur með að-
ferð vísinda. En í ljós hefur
komið að aðferðin hæfir
ekki öllum gátum. Menn
leysa t.d. ekki spurninguna
um eilíft líf sálarinnar með
vettvangskönnun eða til-
raunaaðferð.“
Segjum sem svo að með hinni vísinda-
legu aðferð leitist menn við að koma upp
lögmálum á grundvelli athugaðra sam-
kenna og orsakasamhengis. En er allt óvís-
indi, sem er utan þessarar viðleitni? Ef svo
er, þá er sagnfræði ekki vísindi. Hún fæst
nefnilega við fyrirbæri sem gerast í tíma,
einu sinni og ekki aftur. Saga lýsir slíkum
fyrirbærum og skýrir þau með aðdraganda
og ástæðum (og kannski orsökum, ef vel
tekst til). En þar sem fyrirbæri sagn-
fræðinnar eru ekki endurtakanleg (ekki
einu sinni með tilraunum) er frekar lítið
um almenn lögmál í sagnfræði (í merkingu
eðlisfræðinnar). Er þá sagnfræði ekki vís-
indi? Húmanísk fræði eru það ekki, ef við
höldum fast við að öll fræði, sem ekki
beita aðferð raunvísinda sensu stricto, séu
ekki vísindi. Slíkur einstrengingsháttur er
nú að ganga úr tízku. Viðleitni er í þá átt
að finna það sem er sameiginlegt í aðferð-
um beggja fræðasviða, og margir líta svo á
að aðferðir beggja skarist verulega.
Með þessu er ég einungis að segja að
þekking, sem aflað er á fyrirbærum sem
gerast einu sinni í tíma, og ekki aftur, er
ekki nauðsynlega óvísindi. (Hvað yrði þá
um eldgosafræði?) Það er e.t.v. erfitt að
finna um þau lögmál, en það er a.m.k.
hægt að skrásetja þau, lýsa þeim, og setja
fram um þau tilgátur. En staðfesting á
tilgátum er aldrei endanleg, í hvaða vís-
indum sem er. (Norbert Wiener var eitt
sinn spurður: Hversu mörg tilfelli telur þú
að þurfi til að staðfesta tilgátu? Wiener
svaraði: Tvö er ágætt, en eitt er nóg.)
Þar með er ekki sagt, að allt sem rit-
stjóri Fréttabréfs kallar hjáfræði sé virðu-
leg vísindi. (Þess má geta innan sviga að
fyrirbærafræði Helga Pjeturss. er sprottin
upp af pósitívisma, en ritstjórinn virðist
aðhyllast afbrigði af sömu hugmynda-
fræði.) Sögur af miðlum eru bráðmikil-
vægur þáttur í þeim fræðum sem lýsa
þjóðarvitund okkar. Og þjóðleg fræði eru
ágæt fræði, þótt þau séu ekki eðlisfræði.
Erlendur Haraldsson dr.
Enn um vísindi
og gervivísindi
Itveimur nýlegum tölublöðum Frétta-
bréfs hafa ritstjórinn og Arnór
Hannibalsson gert að umtalsefni vís-
indi og gervivisindi, spíritisma og
sálarrannsóknir. Langar mig að bæta
nokkrum orðum við þau skrif.
Spíritismi hefur aldrei verið vfsindi,
heldur fyrst og fremst kenning eða skýr-
ingartilgáta — ein af' fleirum — til túlkun-
ar ákveðinna fyrirbæra sem verið hafa
viðfangsefni sálarrannsókna (psychical
research). Svo nefndu nokkrir bresicir vís-
indamenn — aðallega við Trinity College í
Cambridge — rannsóknir sínar þegar þeir
tóku að beita raunvísindalegum aðferðum
við rannsókn á hæfileikum sem einstaka
menn virtust búa yfir þar sem annaðhvort
var talin koma fram vitneskja sem ekki
varð séð að viðkomandi hefði getað aflað
sér með eðlilegum skýranlegum hætti, eða
þar sem óútskýranlegar hreyfingar áttu að
gerast í návist ákveðinna einstaklinga sem
oft voru nefndir miðlar. Hér á landi varð
þróunin sú að í huga landsmanna urðu
sálarrannsóknir næstum lagðar að jöfnu
við spíritisma og ef til vill mest vegna þess
að lítið varð um rannsóknir í anda Trinity
College manna, en þess meiri áhersla lögð
á boðun hinnar spíritísku kenningar.
Sálarrannsóknir í hinum upprunalega
skilningi — nú oft nefnd parasálfræði eða
dulsálarfræði — eiga sér samt nokkra
sögu við HÍ. Þrír mætir menn lögðu hönd á
plóginn á fyrri hluta aldarinnar, prófess-
orarnir Haraldur Níelsson, Agúst H.
Bjarnason og Guðmundur Hannesson. Auk
þess kom lítillega við sögu Guðmundur
Thoroddsen prófessor í læknisfræði. Allir
voru þessir menn áhugamenn um sálar-
rannsóknir en aðeins einn þeirra, Harald-
ur Níelsson, var yfirlýstur spíritisti að því
er ég best veit, þ.e. aðhylltist þá kenningu
að látnir menn yllu sumum þeim fyrirbær-
um sem sálarrannsóknir beindust þá mest
að.
Haraldur Níelsson (1868—1928) var
prófessor í guðfræði og slíkur afburða
kennimaður og mælskusnillingur að hann
mótaði heila kynslóð presta. Hann gerði
nokkrar merkilegar athuganir, sérstaklega
á Indriða Indriðasyni miðli (1, 2, 3) en var
afkastamestur við að útbreiða hina spírit-
ísku kenningu enda lágu eilífðarmálin
honum nærri sem guðfræðingi.
Ágúst H. Bjarnason (1875—1932) var
prófessor í heimspeki og sá fyrsti sem
kenndi sálarfræði við HÍ. Hann gerði
merka rannsókn á Drauma-Jóa, réttu
nafni Jóhanni Jónssyni frá Langanesi, sem
varð þjóðkunnur maður fyrir að vísa með
tali í svefni á týnda hluti og skepnur. Rit-
aði Ágúst um þetta lítið kver (4) auk þess
að skrifa fræðilega grein í þekkt erlent
tímarit (5). Hvað miðilsfyrirbærin varðaði
aðhylltist Ágúst hina „animísku" kenn-
ingu, þ.e. að skýra mætti fyrirbærin að
fullu — að svo miklu leyti sem þau væru
raunsönn — með sérstökum hæfileikum
Erlendur Haraldsson, doktor í sálfræði.
„Mér sýnist bæði á dæm-
inu um verkfræðingana
sem trúðu á „konu með
svartan kassa“ og á skrifum
ritstjórans, að þessir ekta-
vísindamenn séu næsta
ófróðir um vísindalegar
rannsóknir sem varða þessi
svokölluðu dulrænu fyrir-
bæri.“