Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 4

ÞEGAR ekið er inn undir botn
Fljótsdals að austan, fagur-
grænn Hallormsstaðarskógur
að baki, blasir við vestanmeg-
in Valþjófsstaðarfjall, vegg-
bratt með láréttum klettabelt-
um. Undir fjallinu stendur
stórhýsi engu iíkt í sveit á
íslandi, reisulegt en ekki yfirlætisfullt og
fellur vel inn í umhverfíð, því veldur ekki
síst torfþakið á burstunum.
Þetta er Skriðuklaustur, fomfrægt höfð-
ingjasetur, og húsið lét Gunnar skáld Gunnars-
son reisa. Á síðasta ári áttum við hjónin þess
kost að dveljast um sinn í húsinu, í íbúð sem
ætluð er listamönnum og fræðimönnum til
skammrar dvalar að sumarlagi. Indælt var
að hafast þama við í kyrrð og veðursæld
Fljótsdalsins, innan þykkra múra þessa húss
sem minnir í senn á það klaustur sem gaf
staðnum nafn, burstabæ á grónu íslensku stór-
býli fyrri tíðar og herragarð á meginlandinu.
Dvöl á Skriðuklaustri beinir huga gestsins
að sögu Gunnars skálds og einkum þeim
tímamótum hennar þegar skáldið sneri heim
til íslands fímmtugur maður, víðkunnur og
virtur rithöfundur. Þá hafði hann búið og
starfað í Danmörku meir en þrjátíu ár. Hvers
vegna flutti hann aftur heim í fásinnið í
Fljótsdal, beint úr suðupotti menningarinnar
úti í Evrópu? Hve hastarleg og gagnger
umskipti hafa þetta ekki verið! Slíkir búferla-
flutningar væm mikil breyting á högum
manns nú, en hvað er það samanborið við
árið 1939? Fljótsdalur var auðvitað margfalt
einangraðri en hann er nú þegar Gunnar
settist þar að búi sínu.
Skáldið og Þridja rikld
Um þessi hvörf í ævi skáldsins hefur ekki
verið mikið skrifað. Þó koma smám saman
fram nýjar upplýsingar. Sveinn Skorri Hösk-
uldsson, sem manna mest hefur kannað feril
Gunnars erlendis, birti athyglisverðan fyrir-
lestur sem hann nefndi „Gegn straumi aldar“
í Tímariti Máls og menningar 1988. Þar fjall-
ar hann meðal annars um viðkvæmt mál, sem
oft er rætt manna á meðal og hefur óneitan-
lega varpað skugga á minningu skáldsins,
en það erafstaða þess til þýsku nasistastjóm-
arinnar. ítarlegri umfjöllun um það efni er í
bók Þórs Whiteheads frá síðasta ári, Miili
vonar og ótta. Sú greinargerð er studd ríku-
legum samtímaheimildum þýskum og vitnis-
burði Gunnars sjálfs fyrr og síðar. Er hún
vönduð og sanngjöm í ályktunum að því er
séð verður.
Bæði Sveinn Skorri og Þór svara afdráttar-
laust neitandi þeirri þrálátu spumingu hvort
Gunnar Gunnarsson hafí verið nasisti. Hvergi
í ritum hans eða ræðum er að fínna málflutn-
ing í þeim anda, og allir sem lesið hafa skáld-
verk hans vita að þau em borin uppi af húm-
anískri afstöðu sem er víðsfjarri hugmyndum
nasista. Hins vegar þáði Gunnar af fomstu-
mönnum í Þriðja ríkinu margvíslegan sóma
og lýsti jákvæðri afstöðu gagnvart ýmsu þar
í viðtölum við blöð á tíðum fyrirlestraferðum
sínum til Þýskalands. Þar í landi var hann í
meiri hávegum hafður en flestir aðrir norræn-
ir höfundar, bækur hans þýddar á þýsku jafn-
harðan og margútgefnar; hafði svo verið
löngu áður en nasistar komust til valda. Það
var auðvitað mikils virði fyrir Gunnar að
halda þeirri stöðu á þýskum bókamarkaði
og skiljanlegt að hann legði nokkuð fram til
að svo mætti verða. Hins vegar tókst fæstum
að sleppa frá samskiptum við nasistastjómina
án þess að brenna sig og það mátti Gunnar
Gunnarsson reyna.
Þetta efni er rakið í bók Þórs nánar en
áður hefur verið gert og vísa ég til þess.
Einkum gerir Þór ítarlega grein fyrir frægri
Þýskalandsför skáldsins í boði Norræna fé-
lagsins þar í landi á útmánuðum 1940, eftir
að styijöldin er hafín. Þá tók Gunnar sig upp
um hávetur frá hálfbyggðu stórhýsi sínu á
Skriðuklaustri. Hann hélt til Þýskalands í
langa fyrirlestraferð sem lauk svo að hann
gekk á fund Hitlers í Berlín, eini íslendingur-
inn sem vitað er til að það hafi gert. Sú
heimsókn varð ekki minnsti hvati að sögu-
sögnum og hvíslingum um „nasisma" Gunn-
ars. En víst er að Gunnar stóð ekki frammi
fyrir foringjanum sem neinn jábróðir hans,
öðru nær, því að heimildir eru fyrir því að í
kjölfar heimsóknarinnar spurðust þýsk
stjórnvöld fyrir um skoðanir þessa rithöfund-
ar, væntanlega af því að hann var neikvæð-
ari gagnvart þeim en þau bjuggust við. Gunn-
ar taldi sig hafa ástaeðu til að óttast að ætti
að kyrrsetja sig í Þýskalandi. Þetta bendir
til annars en þess að nasistastjómin hafi lit-
ið á Gunnar Gunnarsson sem einhvers konar
stuðningsmann sinn.
Annars virðist Gunnar, sem listamönnum
er títt, hafa verið býsna bláeygur í stjóm-
málasökum og lítt áttað sig á kaldrifjaðri
refskák valdamanna. Það er næsta ótrúlegur
SKRIÐUKLAUSTUR í Fljótsdal.
AÐ ÆTLA SER HIÐ
ÓMÖGULEGA
EFTIR GUNNAR STEFÁNSSON -
Gunnar Gunnarsson skáld flutti búferlum frá
Danmörku vorió 1939; hvarf úr hringióu menningar-
lífsins í Evrópu í fásinni íslenskrar sveitar austur í
Fljótsdal. Hann synti einatt gegn straumi og lenti í
andstöóu vió vinstrisinnaóa kynslóó bókmennta-
manna sem ekki kunnu aó meta sögur hans um
djúpan sióferóisvanda einstaklingsins.
bamaskapur að ímynda sér að hann gæti
með viðtölum við Hitler og aðra fomstumenn
nasista fengið þá til að stöðva Finnlandsstríð-
ið. Til þess var vetrarferðin til Þýskalands
farin, að því er Gunnar skýrði Þór frá á sín-
um efstu áram; Sveini Skorra sagði hann
hins vegar að sér hefði hugkvæmst þetta
þegar til Þýskalands kom. Raunar höfðu
Finnar gefíst upp fyrir Rússum þegar Gunn-
ar gekk á fund foringjans svo ekki reyndi á
áhrifamátt skáldsins í þessum efnum.
Þótt sumt sé á huldu um þessi mál og
Þýskalandsförina 1940 er gott að fá þau
gögn sem fræðimennimir hafa lagt fram.
Það mætti meðal annars verða til að eyða
slúðursögum sem hver hefur etið eftir öðram
gagmýnislaust, sumt fáránlegur þvættingur,
eins og að Gunnari hafí verið ætlað að vera
„landstjóri" Þjóðverja á Skriðuklaustri þegar
þeir hefðu hemumið landið! Þá hefur verið
sagt að þýski arkitektinn sem teiknaði húsið
hafi einnig teiknað Amarhreiður Hitlers. Sá
fróðleikur rataði inn í vandað uppsláttarrit
eins og Landið þitt. Þar er raunar farið rangt
með nafn arkitektsins, hann hét Fritz Hög-
er, ekki Huger, - og hann teiknaði ekki
Amarhreiðrið. Sagan á víst upprana í því
að Höger sagði i þýsku riti Norræna félags-
ins: „Við byggjum Gunnari Gunnarssyni
hreiður á heimaeyju hans.“ í annarri uppslátt-
arbók, sem reist er á ritinu Landið þitt og
heitir íslandshandbókin er komið inn alveg
rangt nafn á arkitekti Skriðuklausturs; er
hann þar nefndur Gunter Schween, hvaðan
sem það er fengið. En saga eins og sú að
hirðarkitekt Hitlers hafí teiknað Skriðu-
klaustur er til þess fallin að sverta minningu
Gunnars og tengja hann í vitund manna
nánum böndum við þýska nasistaforingja.
Það er kominn tími til að draga staðreyndirn-
ar fram í dagsljósið. En þær heimildir sem
við fáum í hendur verður að túlka og þar
reynir á sannsýni og dómgreind hvers og eins.
Beendahöfóingi i Fljófsdal
Það var um hvítasunnuna 1939, rétt eftir
fímmtugsafmæli sitt, sem Gunnar Gunnars-
son flutti búferlum úr Danmörku að Skriðu-
klaustri í Fljótsdal í stórhýsið sem þar var
verið að byggja svo að skáldið mætti búa
með reisn á bemskustöðvunum. Það var eins
og hirðskáld konunga væri að snúa heim
eftir frækilegar víkingaferðir. íslendingum
þótti mikið til koma. Ekki síst fögnuðu mál-
svarar sveitanna því hvaða stefnu Gunnar
tók. Jónas Jónsson frá Hriflu hyllti skáldið
með rómantískri grein í Tímanum 1. júní
1939 (endurpr. í Fegurð iífsins, 1940). Með
þeim Jónasi höfðu tekist góð kynni og sat
Gunnar meir að segja þing frjálslyndra flokka
í Danmörku 1938 sem fulltrúi Framsóknar-
flokksins.
Jónas frá Hriflu sér ekki aðeins heimkomu
Gunnars sem nútímahetjusögu í stíl fom-
sagna. Hún er líka andóf gegn flutningi fólks
í þéttbýlið, framlag til þess að gera sveitim-
ar á ný að andlegri aflstöð. Jónas segir:
„Skáldið flutti ekki til höfuðstaðarins eða
hinna stærri kaupstaða. Heldur ekki til hinna
tveggja mestu sveitabyggða á landinu sunn-
an- og vestanverðu. Hann spurði ekki um
þéttbýli, góðar samgöngur né steinilagðar
götur og torg. Hann flutti beint heim í sína
sveit, grasi vafínn, fagran dal á Austur-
landi, þar sem vorgolan er orðin heit á leið-
inni frá Golfstraumnum norður yfír Vatnajök-
ul og öræfin ... Heimför Gunnars skálds frá
Danmörku til Fljótsdals eystra er máttugur
vitnisburður um straumhvörf í sveitalífi ís-
lensku þjóðarinnar. Hún er byijuð að meta
og endurmeta gæði og fegurð hinna dreifðu
byggða."
Vinátta Jónasar og Gunnars fékk að vísu
bráðan enda þegar skáldið gagnrýndi opin-
berlega þá pólitísku refsiaðgerð Jónasar og
samherja hans í menntamálaráði að stór-
lækka skáldalaun Halldórs Laxness, en það
var þáttur í menningarstríði Jónasar við
kommúnista á þessum áram. í grein um
Halldór Laxness löngu síðar líkti Jónas þessu
við þá lögregluaðgerð að sekta mann fyrir
að bijóta umferðarlög og aka á röngum veg-
arhelmingi. Halldór hafði sem sé villst yfír á
vegarhelming Stalíns! Hitt er annað mál að
Gunnar átti ekki fremur samleið með komm-
únistum en Jónasi frá Hriflu og eftir að hann
taldi sér hafa verið misboðið af þeirra völdum
við úthlutun listamannalauna sagði hann sig
úr samtökum rithöfunda og stóð utan þeirra
fram undir ævilok.
Hvað sem líður skæram í menningarbar-
áttunni sem Gunnar dróst inn í er hitt víst
að heimför hans var enginn vottur um
straumhvörf í sveitalífinu eins og Jónas frá
Hriflu vildi vera láta. Öðra nær. Þegar Gunn-
ar byggði hús sitt í Fljótsdal og fluttist þang-
að úr menningarlífi meginlandsins var hann
einmitt að stríða gegn straumi aldar. Þeim
tíma þegar stórbændur sátu að búum sínum
eins og smákóngar með fjölda hjúa var að
ljúka. Hið patríarkalska þjóðfélag sem ríkt
hafði þegar Gunnar kvaddi ættland sitt ung-
ur var þannig komið á fallanda fót þegar
hann sneri heim. Stríðið varð svo endanlega
til þess að gera búrekstur eins og hann stund-
aði á Skriðuklaustri ókleifan. Það fyrirtæki
er í fullu samræmi við afstöðu Gunnars í flest-
um samfélagsmálum, eins og Sveinn Skorri
drepur á í fyrrnefndri ritgerð sinni. Þar gekk
hann einatt gegn straumnum. Gunnar lenti
í andstöðu við vinstrisinnaða skáldakynslóð
sem kunni ekki að meta sögur hans um djúp-
an siðferðisvanda einstakiingsins og dul-
magnað samband mannsins við jörðina. Hann
var tortryggður vegna afstöðu sinnar til
Þýskalands Þriðja ríkisins, skandinavismi
hans, sem fólst í boðskap um að sameina
I
>
:
>
>
i
l
í
b
D
I
i
I
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996