Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 19

lust milli himins og jarðar, óháð þyngdar-
igmálinu og tímanum. Þess vegna lifa lög-
i hans og það er alltaf jafngaman að hlusta
þau. Gáfa Gershwins var af sama toga.
Meistarar tónlistarinnar hafa mismunandi
íikia laglínugáfu og leggja mismikla
herslu á hana í verkum sínum. Schubert
r einstakur, einnig Chopin. En það eru
kki margar hendingar sem tónlistarunn-
ndur kunna eftir Berlioz, þann stórsnilling;
tyrkur hans lá á öðru sviði. Hann kunni
lanna best á hljómsveitina og notfærði sér
ður óþekkta möguleika hennar. Ég held
ð Prókoffieff sé betri melódíker en Sjos-
akóvíts, sem að mínu mati er stórum merki-
egra tónskáld. Mörg fleiri dæmi má nefna.
III.
Það er eins og góð lög þurfi engrar mark-
iðssetningar við. Þau kynna sig sjálf. Litla
lugan hans Sigfúsar Halldórssonar var einu
linni flutt í útvarpinu og næsta dag söng
lana öll þjóðin, og hefur sungið síðan. Þetta
rar öll markaðssetningin. Og Maístjaman
íans Jóns Ásgeirssonar var sungin á sviði í
ijóðleikhúsinu og í leikskrá var lagið að finna
léttri útsetningu. Það var allt og sumt.
sömu sögu er að segja um „í Skólavörðuholt-
ð hátt... “ og „Snert hörpu mína... “
íftir mig. Og „Heyr himnasmiður... “ eftir
?orkel Sigurbjörnsson og „Hvert örstutt
spor. . . “ eftir Jón Nordal voru ekki mikið
narkaðssett.
Þrennt er athyglisvert í þessu sambandi:
ilest þessara laga urðu til í leikhúsi, höfund-
írnir em ekki lagasmiðir, þ.e. slagarahöfund-
ir, heldur tónskáld sem semja fagurtónlist,
Dg textarnir em úrvals ljóðlist. Sveini Einars-
syni var annt um tónlist á leikhússtjóraferli
sínum.
Margreynt hefur verið að gera lög vin-
sæl, sem ekki höfðu lífsneistann í sér og
ekki tekist þrátt fyrir útpældar markaðssetn-
ingar. Við munum fjölmiðlafárið í kringum
samkvæmisleikinn Júróvísjón; hvernig reynt
var að kýla Hægt og hljótt og Gleðibankann
inn í þjóðina á öllum rásum samtímis. Þjóðin
lét þetta yfír sig ganga, en gleymdi lögunum
jafnskjótt og látunum linnti. Það var allt og
sumt og enginn skaði hlaust af. Þess má
minnast að þrátt fyrir Gleðibankadelluna, em
sum önnur lög Magnúsar Eiríkssonar merki-
lega lífseig enda hefur hann laglínugáfu langt
fram yfir aðra kollega sína í dægurlaga-
bransanum.
Um þessar mundir er ekki mikið af nýjum
fallegum lögum í gangi. Afrakstur sam-
keppna er rýr. Og þrátt fyrir mikla markaðs-
setningu, og mikið áreiti verða lög ekki svo
mjög vinsæl (hvað sem það annars merkir).
Lagasmiðir detta ekki niður á smelli í stórum
stíl. Var þetta alltaf svona, eða er þetta
bara illt árferði í bransanum? Á bítlatíman-
um voru alltaf að koma fram falleg lög sem
allir sungu og syngja enn. Og síðan? Ég
veit það ekki.
Mér finnst stundum eins og að sándið
hafi skyggt á laglínuna, melódíuna. Hún
skiftir kannski minna máli en áður. Og
sándið er afsprengi tækninnar. Það merkir
eitthvað svipað og tónblær í klassíkinni.
Kannski er sándið litur hljóðsins og áferð
þess. Hljóðritunartækni hefur tekið miklum
framförum, nú má búa til hvaða hljóð og
hljóðblæ sem til er. Það má sampla allan
hljóðheiminn og setja hann í tónstiga, og
það má framleiða hvaða riþma og takt sem
er. Útkoman verður ekki endilega lag, sem
maður lærir og syngur sér til yndisauka,
heldur síbylja eða jukk, sem maður kann
ekki, syngur ekki, gleðst ekki yfir, þykir
ekki vænt um, heldur venst við.
Og um leið hættir maður að geta hlustað
á þögnina. Hún verður beinlínis óþægileg.
Síbyljuúðinn er settur af stað og þá líður
fólki betur um stund. Þetta er vanabind-
andi, verður fíkn. Margir geta ekki verið án
síbylju, frekar en reykingamaður á tóbaks.
Ég held að síbyljan sé sljóvgandi og for-
heimskandi. Því er hún skaðleg, og um leið
ákaflega hvimleið.
Þögnin er sá jarðvegur sem tónlistin og
göfugar hugsanir spretta úr. í nútímasamfé-
lagi er mikil hljóðmengun alls staðar, og hún
er óvinur fagurrar tónlistar. Bæði er alltof
mikill hávaði í umhverfí okkar þéttbýlisfólks,
og svo læðir síbyljan sér alls staðar inn.
IV.
Fallegt lag er annað en tónverk á mæli-
kvarða fagurtónlistar. Stórbrotin sónata eða
sinfónía er annað og meira en runa af falleg-
um lögum. Vissulega koma fyrir grípandi
stef í stærri klassískum verkum. En fagurtón-
listin gengur út á annað í bland: uppbygg-
ingu, úrvinnslu, dramatík og ýmislegt fleira.
Oft er um flókið ferli að ræða sem ekki verð-
ur numið við fyrstu heym. Þess vegna verð-
ur stundum að hlusta oft á fagurtónlist eða
klassík. En eftir því sem gaumgæfilegar er
hlustað þeim mun meiri verður uppskera
hlustandans. Þetta er einn munur á dægur-
lögum og klassík.
Efniviður fúgu er ein lítil tónhending eða
stef. Það er ekki endilega fallegt í sjálfu
sér, en það verður að vera auðþekkt, og
umfram allt hafa úrvinnslumöguleika. Stefið
verður fyrst stórkostlegt í úrvinnsluferlinu
sjáifu. Fúgulistin eftir Bach er eitt merkasta
verk í vestrænni siðmenningu samanlagðri.
Allt verkið grundvallast á einu litlu stefi, eða
lagbút. Og hann er hvorki fagur né ljótur,
stórbrotinn eður léttvægur, þegar hann heyr-
ist í einni rödd í upphafi verksins. Fyrst þeg-
ar maður hefur heyrt allt verkið, og það
mörgum sinnum, gerir maður sér grein fyrir
því hversu stórfenglegt þetta litla stef er (tón-
dæmi II).
Sama er að segja um sumar sinfóníur,
eins og þá Fimmtu - Örlagasinfóníuna -
eftir Beethoven. Efni fyrsta þáttarins er fjög-
urra tóna fram eða mótív. Mótívið er gríp-
andi: þrítekinn tónn og þríundarstökk niður
á við. Riþminn er eftirminnilegur. Framið
er hvorki falleg né ljótt, heldur algjörlega
hlutlaust. Það er heldur ekki sjálfstæð heild,
eða hugsun; það krefst einhvers konar áfram-
halds eða endurtekningar (tóndæmi III).
Beethoven sá í því ótrúlega vaxtarmögu-
leika. Það var hluti snilldar hans. Hann kunni
öðram betur að notfæra sér þá og gefa tón-
listinni þar með nýja dýpt. En seint mundum
við kalla þetta fram „fallegt lag“. í loka-
þætti fyrstu sinfóníu Brahms er stefíð áþekkt
stefínu í lokaþætti níundi sinfóníu Beetho-
vens. Og þegar Brahms var bent á þetta
sagði hann: „Það getur hver asni séð“. Hann
var ekki að taka neitt frá Beethoven, út-
gangspunkturinn var svipaður, en úrvinnslu-
ferlið allt annað.
Lag, í algengustu merkingu, kallar tón-
fræðin períódu: það sem alltaf kemur aftir.
Lagið Gamli Nói byggist á þessu. Fyrst kem-
ur ein hending, síðan önnur og loks upphafs-
hendingin aftur. Formið er ABA. Lög eru
stundum byggð á framum sem endurtekin
era í hendingunum. Enn er Gamli Nói gott
dæmi.
Fyrst er sungið: Gamli Nói - þrítekinn
tónn og þríundarstökk uppá við. Ög aftur
er sungið: Gamli Nói, sama framið en byrjað
á öðram tóni: þrítekinn tónn og stökk upp á
við. Þetta heitir sekvens. Svo kemur: guð-
hræddur og vís. Þríundarstökk' niður á við:
guðhrædd-. Og svo aftir annað þríundarstökk
niður á við frá öðram tóni: -ur og (tóndæmi
IV).
Þannig getum við haldið áfram að greina
lög í framparta sína. Lög hníga líka og rísa.
Gott dæmi er prýðilegt lag Björgvins Guð-
mundssonar: Heyrið vella á heiðum hveri.
Hendingamar rísa og hníga tignarlega og
áreynslulaust. Og lög stefna á hápunkt (og
stundum lágpunkt) eins og lesendur fínna
er þeir raula lagið með sjálfum sér. Hápunkt-
urinn fellur vel að ljóðinu: íslands er það
lag. Annað gott dæmi um fagurlegt ris og
hnig er stefíð úr miðkafla Pathetique-sónötu
Beethovens. Laglínan rís í fyrri hendingunni
og fellur eins og laufblað til jarðar í þeirri
síðari (tóndæmiV).
Kannski má nálgast leyndardóminn með
þessum aðferðum en þær duga undarlega
skammt þegar upp er staðið. Fegurðina er
erfitt að höndla, og lærðar skilgreiningar
duga skammt.
V.
Það er erfitt að koma orðum að því, sem
mestu máli skiftir í tónlistinni, Og ég held
að seint muni takast að finna óbrigðula
formúlu að hinu fallega lagi. Sé fegurðin
stöðluð hættir hún að vera fegurð. Það er
eins og hún gufi upp ef maður kemur of
nálægt henni, og ef maður snertir hana
breytist hún í andhverfu sína. I öllu upplýs-
ingasteyminu og áreitni nútímans er hætt
við að fegurðin og tónlistin verði hversdags-
leg vegna ofnotkunar. Og þá er hætta á
andlegri gengisfellingu.
Mér finnst stundum að öll falleg lög séu
sorgleg, en ég veit ekki hvort öll sorgleg lög
séu falleg. En Einar Ben. lýkur kvæðinu I
Dísarhöll með þessum hendingum:
... Mín hæsta sorg og mín æðsta gleði
þær hittast í söngvanna hæðum.
Og kvæði þýska skáldsins August v. Plat-
en hefst á þessum línum, í snilldarþýðingu
Helga Hálfdanarsonar:
Sá sem eitt sinn eygði fegurð hreina
er frá þeirri stundu dauða merktur ...
Höfundur er tónskóld
• •
MOLUR, RYÐ
OG VÍSINDI
TONIIST
Sígildir diskar
BACH
J. S. Bach: Jólaóratóría, BWV 248. Anthony
Rolfe Johnson (guðspj.m.), Nancy Argenta (S),
Anne Sofie von Otter (MS), Hans Peter Bloc-
hwitz (T), Olaf Bar (B); Monteverdi kórinn og
The English Baroque Soloists u. stj. Johns
Eliots Gardiners. Archiv 423 232-2. Upptaka:
DDD, Abbey Road hljóðverinu, Lundúnum
1/1987. Lengd (2 diskar): 140:02.
Verð: 3.199 kr.
HÁTÍÐ fer að höndum ein, og hátíð
fylgir tónlist. Þeim sem jólin eru bara gleði
og gaman nægir að hlusta á “léttu jólalög-
in,“ sem flestum tekst annars að fá heil-
brigðan leiða á vel fyrir Þrettándann, þökk
sé ljósvakamiðlum.
J.S. Bach
En svo eru líka
þeir sem nota vetr-
arsólhvörf til að
bregða á fóninn
tveim gimsteinum
kirkjutónmennta
sem hvorki mölur
né ryð fá grandað:
Messíasi Hándels
og Jólaóratóríu
Bachs. Engin önn-
ur sígild tónverk
af sömu stærð-
argráðu eru jafn óijúfanlega tengd jólun-
um í vestrænni mótmælendatrú, enda að
sama skapi tíðfundin í hljómdiskamynd
undir jólatrénu. Fáir eru þeir sem á annað
borð hafa verið í blönduðum kór sem ekki
hafa sungið í það minnsta einhverja kórk-
afla úr öðru hvoru verkinu.
Þar sem við Norðurlandabúar höfum
verið að færast frá þýzku menningarsvæði
yfir á enskt undanfarna áratugi, er hætt
við, að þýzkur textinn í þessum sex sam-
hangandi kantötum Bachs (helguðum 1.,
2. og 3. jóladegi, umskurðarhátíð Krists,
1. sunnudegi nýars og þrettánda degi jóla)
höfði ekki jafn beint til okkar nú og alþjóða-
málið í verki Hándels, en flestum ætti þó
að vera viðfangsefnið kunnugt. Svo mikið
er víst, að innblástur Bachs stendur fyrir
sínu, jafnvel þótt sungið væri á swahili.
Óratórían er talin frá 10. kantorsári
Bachs í Leipzig (1733), og, nema mig mis-
minni, var hún það verk sem kom burgeisa-
frú einni í háskólaborginni til að kvarta
yfir, að meðferð guðsorðs leiddi hugann um
of að óperuhúsum. Sem sagt poppmessa
síns tíma.
Að vísu nær óratórían ekki alveg sömu
dulúðardýpt og hápunktar H-moll mess-
unnar, en þó má finna perlur eins og Jauc-
hzet, frohlocket! (afsteypu úr eldri verald-
legri kantötu, Tönet, ihr Pauken!), Grosser
Herr, Herrscher des Himmels, Herr, dein
Mitleid, Fallt mit Danken, “Bergmáls“-
aríuna frægu Flösst, mein Heiland, sveiflu-
tenóraríuna Ich will nur dir zu Ehren le-
ben, kórana Ehre sei dir Gott (ekki síður
con swing) og Herr, wenn die stolzen
Feinde schnauben, auk dansaríunnar tif-
andi Nur ein Wink von seinen Hánden, svo
stiklað sé á stóru.
Síðan er að velja og hafna úr því sem
i boði er á geisladiski. Úr vöndu er að
ráða, því þótt ekki skorti fjöldann - a.m.k.
11 heildarútgáfur eru til á hérumbil jafn
mörgum plötumerkjum - þá er hins vegar
takmarkað hvað borizt hefur á okkar fjör-
ur. Því miður virðast innkaupastjórar hér-
lendra plötubúða, sem að vísu eru háðir
litlum markaði og takmörkuðu lagerplássi,
taka alfarið mið af niðurstöðum gagnrýn-
enda tímaritsins Gramophone, þegar valið
er úr, og trónir því Gardiner (sem endra-
nær í seinni tíð) í efsta sæti.
En þótt ritið sé virt, er það ekki eitt í
heiminum, og þó að Gardinersútgáfan hafi
hlotið mikið lof og prís á þeim bæ, er ekki
þar með sagt að skotheld sé í einu og öllu,
allra sízt þegar málið berst að flutnings-
máta.
Yngri plötukaupendur í dag fara margir
varhluta af því sem áður var, áður en “upp-
haflegur" (þ.e. sagnréttur, “authentic")
flutningsmáti fór að verða nær einráður
eins og nú er um eldri tónlist. Vissulega
hefur sú stefna gert margt gagnlegt, því í
rómantíkinni var flutningur barokkverka
oft sligaður af t.d. of stórum hljómsveitum
og að sumu leyti brenglaður af hugarfari
þess tíma, og eimdi eftir af ýmsum misskiln-
ingi fram yfir miðju 20. aldar. Síðan, eink-
um eftir 1980, hefur dæmið svo snúizt við,
að í hugum margra er nú orðið sáluhjálpar-
atriði að fylgja söguheimildum út í æsar
um upphafleg hljóðfæri og túlkunarstíl, og
jafnvel geta í eyður og setja á oddinn. Þessu
fylgir hins vegar sú hætta, að ný brenglun
taki við af hinni rómantísku.
Vísindaoftrúin verði heilbrigðri skynsemi
yfirsterkari. Þó að Gardiner fari í sumu bil
beggja, er hann óhjákvæmilega litaður af
boðorði nútímans, og atriði eins og hratt
tempóval og “klukkudýnamík" aftan úr
fagurfræði gömbutónlistar (öðru nafni
messa di voce, eða bratt ris og hnig í styrk
á hveiju stroki) eru ekki einhlítt til blessun-
ar, frekar en styrkmisvægið milli inn- og
útradda í hinum annars frábæra Monte-
verdi kór, sem er ein aðferðin (en varla sú
æskilegasta) til að ná “léttleika.“ Gott
dæmi um ýkta klukkudýnamík er hinn
nærri klígjuvekjandi flutningur á Fallt mit
Danken, þar sem 3. slag hvers takts (í
3/8) dettur nánast út. Fylgiraddaspilendur
(obbligati) eru hins vegar fyrsta flokks, og
hvergi heyrist votta fyrir erfiðri inntónun
hinna frumstæðu barokkhljóðfæra.
í mínum huga er meginviðmiðunin hin
ótrúlega lífseiga upptaka Karls Richters á
Archiv frá 1965 (endurútgefin ágeisladisk-
um), og væri óskandi að sem flestir héfðu
aðgang að henni, áður en þeir gefa sig
“upphafsstefnunni" endanlega á vald. Þótt
ekki sé hún gallalaus, þá fínnst manni ekki
sízt einsöngvarar (og, hvað jafnvægi milli
radda varðar, Múnchener Bach-kórinn) bera
af. Því þó að einvalalið sjái um einsöng hjá
Gardiner, er tilfinningaþrungi og raddfeg-
urð Richter-söngvaranna, einkum Gondulu
Janowitz og Fritz Wunderlichs, engu að
síður sem gull hjá eiri miðað við framlag
þeirra Argenta og Blochwitz, og einstaka
rúbató-tiktúrur Gardiners (hversu “upphaf-
legar“ sem þær geta nú verið, þar eð nú-
tíma stjórnandamótun tíðkaðist ekki á bar-
okktíma) jaðra við tilgerð, þrátt fyrir afar
nákvæma spilamennsku.
VON OTTER
Wings in the Night. Sænsk sönglög eftir
Peterson-Berger, Stenhammar, Rangström,
von Koch, Alfvén og Sjögren. Anne Sofie von
Otter mezzó-sópran; Bengt Forsberg, pianó.
DG 449 189-2. Upptaka: DDD, Jíirna, Svi-
þjóð, 9/1995. Lengd: 73:36. Verð: 1.899 kr.
ANNAÐ hvort er það til marks um aukinn
áhuga á norænni tónlist utan okkar heims-
hluta, eða þá að Anna Soffía hin sænska
hefur náð þeirri stöðu, að hún getur skipað
heimsfyrirtæki eins og Deutsche Grammo-
phon fyrir um verkefnaval. Nema hvort
tveggja sé. Það er allavega (enn þá) fremur
nýlundalegt að sjá síðrómantísk sænsk söng-
ljóð bregða fyrir á jafn alþjóðlegum vett-
vangi, en vissulega ber sízt að harma ný-
breytni, ef áfram heldur sem horfír.
Það þarf eiginlega ekki að hafa mörg orð
um þennan disk. Þau von Otter og Forsberg
hafa ekki aðeins gert sjálfum sér og sænskri
tónlist greiða með afburða velheppnuðu
verkavali og túlkun, heldur einnig annarri
tónlist Norðurlanda, þegar til lengri tíma er
litið. Það er ekki ofsagt, að Svíar áttu sér
gullöld á áratugunum kringum síðustu alda-
mót, því hvert lag á fætur öðra beinlínis löðr-
ar af ljóðrænni andagift og er ómenguð unun
af í þessum stjömuflutningi.
Eftir situr óhjákvæmilega spumingin:
Gætu “topplög" íslenzku gullaldarinnar - í
sambærilegri túlkun - hugsanlega átt séns
á heimsplötumarkaði í fyrirsjáanlegri framtíð?
Ríkarður O. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996 19