Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 25

„EG ÞAGÐI
EN HJARTAÐ
BRANN“
EFTIR GILS GUÐMUNDSSON
Um Jóhannes L. L. Jóhannsson, blósnauðan pilt sem
Matthías Jochumsson leiddi ó menntabraut og
varð síðar prestur ó Kvennabrekku.
SÉ LITIÐ yfír þann hóp íslenskra
æskumanna sem settir voru til
mennta á 19. öld, er auðsætt
að langflestir voru þeir synir
embættismanna. Þegar á leið
öldina fjölgaði nokkuð sonum
sterkefnaðra bænda og kaup-
manna. Hitt var alger undan-
tekning hvað sem námshæfileikum og öðrum
gáfum leið, - að afkomendur fátækra bænda
ættu þess kost að ganga menntaveginn. Einn
hinn kunnasti úr þeim hópi var Matthías
Jochumsson, skáldklerkurinn mikli, sem átti
þess loks kost hálfþrítugur að komast í skóla.
Hitt mun fáum kunnugt, að það var fyrir frum-
kvæði Matthíasar skálds að annar gáfumaður
blásnauður, sem alist hafði upp á kostnað
sveitarinnar, gat loks fengið ríkri
menntaþrá sinni svalað. Þar átti í hlut
Jóhannes L.L. Jóhannsson, síðar
prestur á Kvennabrekku. Er náms-
saga hans merkileg aldarfarslýsing.
Auk Matthíasar kemur þar og mjög j
við sögu annar merkismaður, Sig-
urður Lynge, barnakennari á Akra-!
nesi. Er hann, ásamt Jóhannesi, :
aðalheimildarmaður þeirrar frá-
sagnar, sem hér fer á eftir.
Það er haustið 1876, fyrir 120
árum. Á bóndabýlinu Miðfossum í
Andakílshreppi í Borgarfirði getur
að líta pilt, 16 ára gamlan, grann-
vaxinn og fátæklega til fara. Hann
heldur á nýkomnu bréfi, og er í þann veginn
að brjóta það upp og lesa. Hann er með hjart-
slátt af eftirvæntingu. Með fallegri skrift
stendur nafnið hans utan á bréfinu. Þar er
letrað: „Ungur maður Jóhannes Lárus Lynge
á Miðfossum“. Þessi ungi maður, sem opnar
bréfið sitt, er sonur séra Jóhanns heitins
Tómassonar á Hesti og Arnbjargar, seinni
konu hans.
Séra Jóhann á Hesti, bláfátækur gáfumaður
og skáld, hafði eignast átta böm með fyrri konu
sinni, en misst hana og gengið þá að eiga Am-
björgu Jóhannesdóttur Lynge frá Bræðraparti
á Akranesi. Þegar þau giftust var séra Jóhann
64 ára, en Ambjörg 37 ára. Böm þeirra urðu
tvö, Jóhannes og Elín, hún varð húsfreyja á
Skógarströnd. Jóhannes hafði misst báða for-
eldra sína er hann var enn bam að aldri. Var
hann réttra sex ára þegar faðir hans dó, blá-
snauður, og þegar hann var á áttunda ári andað-
ist móðir hans.
Það var þá hlutskipti hans að hrekjast til
vandalausra. Ólst hann upp á Miðfossum, og
gaf sveitin með honum fram um fermingaraldur.
Hefur Jóhannes Lynge sjálfur sagt frá þeirri
vist í æviágripi sínu merkilegu, sem hann skráði
þegar hann varð stúdent. Þar segir meðal ann-
ars:
„Á þessum bæ var ekkert fróðleiksfólk,
heldur gamaldags og fákunnandi, en þar á
móti bar snemma á því hjá mér, að ég var
fremur ónáttúraður fyrir hversdagslega vinnu
sem tíðkast hjá bændum, en aftur mjög
hneigður til bóka. Öll þess konar tilraun var
óðara bæld niður hjá mér, því að húsbóndinn
hélt að bókvitið væri eigi í askana látið, og
bý ég enn að því, því að ég get eigi sagt að
ég lærði að draga til stafs fyrr en ég var far-
inn þaðan, og sést það á hönd minni, að hún
er eigi falleg. Þessi latning heimilisfólksins,
þar sem enginn var sem ýtti undir, heldur dró
úr, eyddi mjög framfarahug hjá mér, en samt
var ég aldrei ánægður með lífið. Ég var látinn
smala, sem ég var minnst náttúraður fyrir og
var hið versta sem ég gerði. Og þegar ég svo
fann eigi féð, sagði húsbóndinn oft með ófögr-
um orðum, að ég svikist um, en það var eigi
satt, því að ég var, undir vitni samviskunnar
dyggur og húsbóndahollur. Sárnaði mér því
mjög þessi rangindi og storkunaryrði hans,
eins og einu sinni er ég var að kasta mó upp
úr gröf og var nú táplítill og ónýtur, þá sagði
hann að ég þyrfti aldrei að hugsa til þess að
verða skólagenginn. Ég þagði, en hjartað
brann. Nú get ég vel minnst á þetta, þegar
spádómurinn hefur brugðist.“
Þegar Jóhannes stóð þarna á hlaðinu á
Miðfossum sextán ára gamall með nýfengið
bréfið í hendinni, kviknaði hjá honum dálítil
vonarglæta. Löngun hans til að öðlast ein-
hverja menntun var ekki slokknuð, þótt útlitið
væri dökkt. Ungur hafði hann sýnt ótvíræð
merki þess að hann var mjög hneigður
til bókar og hafði hinar bestu námsg-
áfur. Sjálfur segir hann þannig frá:
„Kristindóminn gekk mér mjög
vel að læra og í þá tíð las ég svo
ritninguna, að ég kunni heila kafla
úr henni, enda var það helsta bók-
in, er ég náði í. Ég var þá líka svo
heppinn, að merkispresturinn Páll
Jónsson, er þá var prestur í Hests-
þingum, var einhver hinn besti
barnafræðari, er land vort hefur átt
og það að dómi merkismannsins Þórð-
ar prófasts Þórðarsonar í Reykholti.
Mér þótti mjög gaman að ganga til
prestsins; lét hann mig oft þylja og
svara út úr greinum er hin börnin kunnu ekki;
ég var líka mjög hugsandi um Guð og trúar-
brögðin þann vetur er ég var staðfestur, og
fræðari minn taldi mig fyrirtak í kristnum
fræðum við húsbændur mína. Um vorið 1873
var ég staðfestur með besta vitnisburði. Þetta
sama sumar kom Þórður prófastur að vísitera
á Hvanneyri; hann var fornvinur föður míns,
en þekkti mig eigi. Það var vani séra Þórðar
er hann vísiteraði að láta prestinn sjálfan
spyrja, en hlusta aðeins á spurningar hans,
og er séra Páll hafði spurt mig, snýr hann
sér að honum og spyr hver ég sé, og lítur til
mín er hann hafði fengið að vita það. Þegar
allt var búið lætur hann kalla mig og gefur
mér fjórar krónur og kveðst engan prest hafa
heyrt er hafi spurt barn eins þungt og séra
Páll hafi spurt mig.“
Á heimili Jóhannesar var enginn skilningur
á því, að pilturinn ungi þráði ákaft að afla sér
einhverrar menntunar, heldur barði húsbóndi
hans allt slíkt niður. I hans augum var það
eins og hver önnur fjarstæða, að þessi sveitaró-
magi, sem var nú loksins orðinn fær um að
vinna fyrir sér, skyldi láta sig dreyma um ann-
að en að vera brúklegur vinnumaður.
En skyndilega hafði lostið niður í huga Jó-
hannesar sá þanki, að ef til vill fælist lausnin
í því að komast burt og freista gæfunnar í
nýrri heimsálfu. Þetta ár, 1876, voru tveir
umboðsmenn Kanadastjórnar á íslandi, skrif-
uðu í blöð og buðu ýmis fríðindi og fyrirgre-
iðslu hveijum þeim sem flýja vildi fátækt,
óstjórn og harðindi og flytja vestur. Þar biði
þeirra framtíðarlandið með útbreiddan faðm-
inn. Jóhannes hafði með einhveijum hætti frétt
af þessu, ef til vill einnig af því, að margt
fátækt fólk hafði fullan hug á að halda til
vesturheims. Og nú spurði hann sjálfan sig:
Var ef til vill helsta úrræðið það að freista
þess að komast til Ameríku? Þessum vangavelt-
um sínum hafði hann fyrir skömmu lýst í bréfi
til þess manns, sem einn skyldmenna hafði
sýnt honum áhuga og reynt að greiða götu
hans. Frá honum var nú svarbréf komið. Mað-
Jóhannes á yngri
árum.
JÓHANNES L.L.Jóhannsson á fullorðinsárum.
urinn var móðurbróðir hans, Sigurður Lynge,
bamakennari á Akranesi.
Sigurður Lynge var mikill merkismaður, víð-
lesinn og fjölþættum gáfum gæddur. Um meira
en 40 ára skeið hélt hann uppi barnakennslu
á Akranesi. Varðveittar eru í handritadeild
Þjóðarbókhlöðu merkilegar ritgerðir, heim-
spekilegar og trúfræðilegar, eftir Sigurð. Þar
er einnig að finna dagbækur hans frá 1837-
1881, er hann andaðist. Hef ég grun um að
þær séu merk heimild um margt, og væru
þess virði að vera kannaðar rækilega.
Bréfið góða frá Sigurði, sem borist hefur
að Miðfossum og í hendur Jóhannesi, er dag-
sett á Heimaskaga 4. október 1876. Þar segir
meðal annars á þessa leið:
„Hvernig svo sem allt fer, verð ég að ítreka
það aftur, sem ég hefi sagt þér um löngun
manna að fara til Ameríku, að ég hef ekki
neitt gott álit á þvl, það hefur af flestum sem
farið hafa verið ráðlauslega stofnað. Þeir hafa
ekki hirt um að læra málið, sem þeim hefði
þó mest af öllu riðið á, en hafa yfir höfuð
væntanlega haldið að þeir mundu geta ausið
upp auðæfum, eins og þegar menn ausa vatni
af brunni, en þetta hefur þeim brugðist sumum
hveijum. En þó Ameríka sé gott land, þá er
þar eins og hvar annars staðar eitthvað að.
Forfeður vorir fluttu með sér frá Noregi trúar-
brögð sín, jarðyrkju og alla þá menntun sem
þeir þurftu til að gera land þetta sér að hentug-
um bústað, var það heppilega og skynsamlega
valið, og hafa íslendingar haldið máli og þjóð-
erni óbreyttu um 1000 ár. Þeir sem héðan fara
til Ameríku geta hvorki flutt með sér jarðyrkju
né þá menntun sem þarf til að vera þar inn-
búi, og varla munu þeir halda þjóðemi sínu
og máli óspilltu, ef þeir verða þar innan um
hina. ísland er mesta friðland í heimi; hér er
friður yfir höfuð milli manna, ekkert villidýr
mannskætt, ekkert eiturkvikindi eða nöðrukyn;
gestrisni oggóðgerðir eru hér meiri en í nokkru
landi öðru. I Ameríku þar á móti er oft róstu-
samt, og víða eru þar stigamenn, ræningjar
og manndráparar; líka eru þar víða mannskæð
villidýr og eiturormar á sumum stöðum.
Þó nú sumir kunni að verða þar auðugir,
þá munu sumir verða fátækir, ekki síður þar
en hér og hvarvetna annars staðar; og ef sum-
um veitir ekki af að geta geymt óspillta trú
sína í þessu landi, þá mun þeim varla farast
betur í Ameríku, því þar eru öll trúarbrögð
jafnheimil. Sá sem hvorki treystir guði til að
leiða sig eða hefur neinn dug til að leita sér
atvinnu hér, honum held ég muni ekki fara
mjög mikið fram í þessu, þó hann komi í
Ameríku. Svona er nú minn samanburður á
báðum þessum stöðum, og ég ræð þér frá því
að hryggjast af því, þó þú komist ekki til
Ameríku. Þú veist ekki vel hvað þú átt úr að
ráða, sem von er; hvað mundi þá verða ef þú
værir þangað kominn? Það eru ekki allir vinir
sem í augu hlægja.
Treystu guði, frændi, og vertu rólegur, þó
þér máske þyki nú óvænlega á horfast; þá
mun hann, sem þig hefur annast hingað til,
eins hér eftir annast þig og láta fram við þig
koma það sem þér er hollast í bráð og lengd,
ef þú treystir honum. Þú verður að bíða við
að því leyti sem verustað þinn snertir eftirleið- „
is, þangað til ég get látið þig vita hvernig mér
gengur í þessu efni. Að lyktum fel ég þig drottni
vorum og frelsara á hendur að eilífu. Þinn el-
skandi móðurbróðir Sigurður Lynge.“
Það hafði áður komið fram í þessu langa
og efnismikla bréfí, að Sigurður, sem sjálfur
var fátækur að veraldarauði, hafði ýmis úti-
spjót til að greiða veg systursonar síns. Hann
hafði meðal annars staðið í bréfaskriftum við
prófast þeirra Borgfirðinga, séra Þórð Þórðar-
son í Reykholti, og spurt hann hvort hann sæi
enga útvegi til að kenna mætti piltinum á
Miðfossum undir skóla. Sigurður vissi að séra
Þórður var fornvinur Jóhanns prests, föður
Jóhannesar. Honum var einnig um það kunn-
ugt, að þegar prófastur vísiteraði árið sem
drengurinn fermdist, hafði hann farið sterkum
viðkenningarorðum um frammistöðu hans. _
Ekki hafði Sigurður fengið endanleg svör frá
séra Þórði, og var raunar vonlítill um að þau
yrðu jákvæð.
Hinn möguleikinn, sem Sigurður hafði í
athugun, var sá, að koma systursyni sínum
í læri til að nema gagnlega handiðn. Þar var
möguleikinn meiri til að komast að fyrir blá-
snauðan pilt, því iðnmeistarar létu sumir
hveijir lærlingum sínum í té fæði og hús-
næði og einhveija fataleppa meðan á námi
stóð. Um þennan möguleika stóð Sigurður í
bréfasambandi við góðkunningja sinn Jón
Borgfirðing, bókbindara og fræðimann í
Reykjavík. Helst var um það rætt að reyna
að koma piltinum í bókbands- eða prentnám.
Næsta bréf Sigurðar til Jóhannesar er
dagsett 2. janúar 1877. Það ber með sér, að
ekki gengur greiðlega að fá loforð fyrir náms-
vist. 1 bréfinu segir:
„Elskuverði frændi!
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996 25