Tíminn Sunnudagsblað - 31.05.1964, Blaðsíða 19

kíkinum. Hann lýsti þar fjöllunum á
tunglinu og stjörnum vetrarbrautar-
innar, sem menn höfðu áður talið
vera þoku. Þýðingarmesta uppgötv-
unin var sú, að hann greindi tungl
Júpíters, því þar með hafði verið
sýnt fram á það, að hnettir gátu
snúizt um hnött, sem sjálfur snerist
um annan hnött, en það höfðu fræði-
menn áður talið útilokað og oft not-
að sem röksemd gegn kenningum
um snúning jarðar. Skömmu síðar
gerði Galileó grein fyrir kvartila-
skiptum Venusar. Athuganir hans á
eirri stjörnu leiddu tvennt í Ijós:
fyrsta lagi, að Venus snerist um-
hverfis sólu, en ekki jörðu, og í öðru
lagi, að húh var dimmur hnöttur,
sem endurvarpaði sólarljósi, alveg
eins og tunglið og jörðin. Þessi
atriði bæði renndu stoðum undir
kenningu Kóperníkusar, að sólin
væri miðdepill sólkerfisins, en ekki
jörðin, því að ef Venus var eins og
jörðin, gat jörðin sem hægast verið
eins og Venus, og ef Venus snerist
umhverfis sólu, gat jörðin eins gert
það.
Þessar stjarnfræðiathuganir gerðu
Galileó frægan. Honum var boðið að
flytja til heimahaganna í Flórens og
halda athugunum sínum þar áfram.
Og Galileó þekktist það boð, og frá
árinu 1610 til dánardags var han,,
stærðfræðingur stórhertogans í Tosk-
aníuríki, ef undan eru skilin þau ár,
sem hann sat sem fangi rannsóknar-
réttarins í Rómaborg og annars stað-
ar. Margir hafa talið þennan bú-
ferlaflutning vera afdrifaríkustu
skyssu Galileós, því að í Padúa hefði
hann notið fulls frelsis til þess
að halda rannsóknum áfram og gera
niðurstöðurnar kunnar, en í Flórens
komst hann á áhrifasvæði kaþólsku
kirkjunnar og páfastólsins í Róm.
Kaþólska kirkjan var á þessum
tíma farin að taka harðar. á öllum
frávikum frá réttum átrúnaði en
hún hafði áður gert. Að miklu leyti
var þetta afleiðing af siðaskiptunum
í Norður-Evrópu og þeim trúar-
bragðadeilum, sem sigldu í kjölfar
þeirra. Rannsóknarrétturinn hafði
verið stórefldur til þess að stemma
stigu við útbreiðslu mótmælenda-
kenninganna, og eftirlit hans með
skoðunum manna fór stöðugt vax-
andi. í fyrstu skipti hann sér. aðeins
af trúarskoðunum, sem brutu í bága
við kenningu kirkjunnar, en um og
eftir 1600 fór kirkjuvaldið lika að
reyna að berja niður nýstárlegar vís-
indakenningar.
Rit Kóperníkusar hafði ekki verið
bannað, þegar það kom út, og það
hafði borizt allvíða um álfuna. Kenn-
ingum hans hafði verið að smáaukast
fylgi, þótt öllum meginþorra manna
þætti þær vera hlægileg fjarstæða.
Og kirkjunni fór smám saman að
verða Ijóst, að þessar kenningar
gátu orðið hættulegar þeirri heim-
spekibyggingu og heimsskoðun, sem
guðfræði kirkjunnar hvíldi á. Það
var því ekki vel séð, þegar Galileó
fór að gera því skóna í ræðu og
riti, að athuganir sínar í stjörnukík-
inum bentu eindregið til þess að
Kóperníkus hefði haft á réttu að
standa. Galileó hafði meðal annars
beint kíki sínum að sólinni og séð á
henni bletti. í bók, sem hann skrif-
aði um sólblettina, gerði hann grein
fyrir aðalatriðunum í Kóperníkusar-
kenningunni, og þá voru fjandmenn
hans ekki seinir á sér. Þetta rit var
sent rannsóknarréttinum og hann
beðinn að úrskurða, hvort unnt væri
að þola skoðanir sem þessar. Réttur-
inn úrskurðaði, að það væri fjarstæða
og villutrú að gera sólina að mið-
depli heimsins og að segja jörðina
snúast og vera ekki í miðju, væri
fásinna og, ef ekki villutrú, þá að
minnsta kosti röng trú og andstæð
heilagri ritningu. Og 24. febrúar 1616
var bók Kóperníkusar sett á bann-
lista kirkjunnar og Galileó var skip-
að að hætta að halda kenningum
hans fram eða verja þær.
Næstu árin hafði Galileó fremur
hægt um sig, en hélt þó athugunum
sínum áfram og samdi ýmis ritverk.
Þau sluppu öll átölulaust í gegnum
ritskoðun kirkjunnar, þótt sum
þeirra yllu heiftarlegum deilum milli
Galileós og fylgismanna hinnar
gömlu heimsskoðunar. Hann mun
því hafa talið, að öllu væri óhætt,
þrátt fyrir bann rannsóknarréttar-
ins. Auk þess urðu páfaskipti árið
1623. Barberini kardínáli, sem hafði
verið hliðhollur Galileó, settist í
stól Péturs postula og tók sér nafnið
Úrban VIII. Þá hóf Galileó að semja
frægasta verk sitt, Samræður um hin
ar miklu heimsskoðanir eða Dialogo
sopra i due massimi sistemi del
mondo, í þessu riti setur Galleó
fram skoðanir sínar í talsvert um-
fangsmikilli umgjörð: Þrír menn
koma saman til þess að ræða báðar
heimsskoðanirnar, hina gömlu kenn-
ingu Ptólemeusar, sem kirkjan hafði
gert að sinni, og kenningu Kóper-
nikusar. Þarna eru færð fram rök,
bæði með og á móti báðum kenning-
unum, og Galileó gætir þess að draga
ekki fram neina niðurstöðu í lokin
né heldur að taka nokkurs staðar
beina afstöðu sjálfur. En kenning
Kóperníkusar er þar studd margvís-
legum rökum og óspart er vitnað til
stjörnukíkisathugana Galileós sjálfs.
En á ytra borðinu var hann ekki að
halda fram neinum ákveðnum skoð-
unum, heldur aðeins að endursegja
skoðanir annarra, og ritið fékk leyfi
til að koma út árið 1632.
Samræðurnar eru skrifaðar á
ítölsku, ólíkt því sem annars var
venja með vísindarit á þeim tíma,
sem nær eingöngu voru rituð á lat-
ínu. En þetta þýddi, að bókin náði
til miklu stærri lesendahóps en ella,
dró hana upp í rlti sínu 1543. Sólln er
f miðju og umhverfis jörðina er dreg-
inn hringur.
og auk þess var hún saman sett af
mikilli málsnilld. Hún vakti þegar í
stað mikla athygli. Vinir Galileós og
skoðanabræður fylltust hrifningu, en
fjandmenn hans gnistu tönnum. Úr-
bani páfa var þegar í stað skýrt frá
því hvílík skaðræðisbók þetta væri,
og auk þess var honum bent á, að
ein persóna bókarinnar, verjandi
gömlu heimsskoðunarinnar, Simplic-
io, væri skopstæling af páfanum sjálf
um. Bókin var því gerð upptæk og
Galileó stefnt fyrir rannsóknarrétt-
inn. Sakargiftin var í fyrstu sú, að
Galileó hefði með útgáfu bókarinn-
ar brotið fyrirmælin frá 1616, en þá
hefði honum verið bannað að kenna
heimsmynd Kópernikusar. Galileó
kvaðst ekki muna til þess að sér
hefði verið bannað annað en að
verja kenningar hans, og það hefði
hann heldur ekki gert. Hann hefði
aðeins rakið, í hverju þær væru fólgn
ar og dregið fram röksemdir með
þeim og móti. Og við því hefði ekk-
ert bann verið lagt 1616. En rann-
sóknarrétturinn dró þá fram gerða-
bók sína frá því ári og þar stóð, að
■stjörnufræðingnum hefði líka verið
bannað að lýsa skoðunum Kóper-
níkusar. En aldrei hefur vitnazt,
hvort þetta skjal var fölsun til þess
að koma Galileó á kné, eins og margt
bendir til, eða hvort þetta hefur ver-
ið tekið fram í upphaflega banninu
og Galileó misminnt eða ekki hirt
um að muna betur. En hvernig sem
því er varið, taldi rétturinn upplýst,
og Galileó hefði brotið fyrirmælin
T í M 1 N N - SUNNUDAGSBLAÐ
499