Tíminn - 05.11.1983, Blaðsíða 9

LAUGARDAGUR S. NÓVEMBER 19S3
____________________________9
byggt og búið T gamla daga 377
á vettvangi dagsins |
Sameining
eftir Úlf Indriöason frá Hédinshöfda
Sýslunefndir
í grein B.F. í Sveitarstjórnarmálum
telur hann að sýslufélögin eigi sér merka
sögu, en að styrkur þeirra hafi minnkað
við fjölgun kaupstaða og úrgöngu þeirra
úr sýslufélögunum, og telur jafnframt að
það stjórnkerfi heyri konungsveldinu til.
Þá nefnir hann að rofnað hafi samband
milli sýslunefnda og hreppsnefnda-
sökum þess að sýslunefndarmenn séu oft
ekki einnig hreppsnefndarntenn. Fleira
er nefnt. Þá kemur fram sjónarntið. sem
ég vil ræða nánar. B.F. segir:
„Ég er þeirrar skoðunar að í framtíð-
inni eigi héraðsráð að taka við hlut-
verki sýslunefnda, en í þeim eigi sæti
fulltrúar sveitarfélaga í héraðinu,
jafnt kaupstaðir sem hreppar. Mætti
hugsa sér að til héraðsráða væri kosið
sérstaklega að loknum almennum
sveitarstjórnarkosningum og væri þá
fulltrúar í sveitarstjórnum ásamt
framkvæmdarstjórum sveitarfélaga
einnig kjörgengir. Slík héraðsráð
væru sameiginlegur vettvangur fyrir
hagsmunamál sveitarstjórna í hérað-
inu. og ættu þau að fjalla um mála-
flokka eins og atvinnumál, svæða-
skipulag, samgöngumál o.fl.“
Það er rétt að styrkur sýslunefnda
hefur farið minnkandi í seinni tíð og á
það benti ég í upphafi. Hins vegar er það
ekki sök sveitarfélaganna og ekki á
þeirra færi að breyta til fyrra horfs,
heldur er það á valdi löggjafans og þess
vegna gildur þáttur þess sem verið er að
ræða. Segja má að sveitarfélögin séu
grunneiningar stjórnskipunar okkar
þjóðfclags. Fyrirmæli um sýslunefndir
voru sett með tilskipan 4. maí 1872.
Hvaða vald gat gefið út tilskipanir á
þeim tíma annað en konungsvaldið?
Aðalverkcfni þeirra var eftirlit nteð
sveitarstjórnum og að vera úrskurðarað-
ili í dcilumálum. Þannig sáu sýslunefndir
um endurskoðun sveitarsjóðsreikninga
og er svo enn. Þá úrskurðuðu þær í
útsvarsmálum, sem nú er ekki lengur.
Þær urðu að samþykkja lántökur sveitar-
félaga, setja reglugerðir um fjallskil,
afréttarmál, refaveiðar o.fl. Þetta var
þess vegna fyrst og fremst eftirlit með
fjárvörslu og stjórnun á ýmsum sviðum.
Þess vegna var það eðlilegt að sýslu-
nefndarmenn væru kosnir sjálfstæðri
kosningu sem trúnaðarmenn almenn-
ings. Kostnaði vegna sýslunefnda er
síðan jafnað niður á sveitarfélögin eftir
ákveðnum reglum. Stjórnvöld voru svo
klók að lögfesta eftirlit nteð sveitarfé-
lögum og láta þau sjálf greiða allan
kostnað. Sýslunefndum var aldrei ætlað
neitt fé til sjálfstæðra framkvæmda og af
því mótaðist starf þeirra lengi vel a.m.k.
fram yfir aldamót.
Straumur þjóðlífsbreytinga harðnaði
eftir 1920 og umbótaþörf fólksins kallaði
á úrlausnir vandamálanna. Háværastar
urðu þessar raddir varðandi heilbrigðis-
og skólamál. Þar valt svo á ýmsu hverra
úrræða var leitað til lausnar, en þróaðist
þannig, að sýslufélagið varð fljótlega
forystuafl a.m.k. í mörgum héruðum. í
sýslufélaginu náðu saman trúnaðar- og
áhrifamenn úr öllum sveitum viðkom:
andi héraðs og höfðu aðstöðu til þess að
ákveða fjáröflun til sameiginlegra fram-
kvæmda. Þegar ég lít yfir það svið, sem
ég þekki best, Suður-Þingeyjarsýslu, þá
hefur það jafnan vcrið þannig þar, að
mikill meirihluti þess fjár, sem sýslu-
nefndin hefur árlega ráðstafað, fer til
málefna, sem hún hefur sjálf ákveðið að
vinna að og hvergi eru fyrirskipuð í
reglugerðum. Yrði samþykkt að leggja
út á þá braut að ákveða samstarf allra
bæjar- og sveitarfélaga í hverju héraði,
svo sem áður var. þá er sýslan stjórnun-
araðili, sem er þegar til staðar og ætla
mætti að hefði getu til úrlausnar í stærri
undirstaða afkomu okkar. Þó ýmsum
þyki hlutur þeirra sntár. þá mun þó hitt
sanni nær, aðeftirtekja hverrarvinnandi
handar þolir yfirleitt mjög vel saman-
burð við aðrar. Þessir iandkostir verða
ekki nýttir til neinna muna nema með
búsetu á staðnum og ntun þó ekki þurl'a
að óttast ofnýtingu. Þcssi byggðarlög
hafa alið upp mikið fjölmenni, sem
vegna fábreytni atvinnulífsins, ófull-
nægjándi þjónustu og í von um auðveld-
ari lífshætti í þéttbýlinu. hafa horfið á
hraut með samansparað aflafé sitt og
þannig orðið gildur þáttur í vcxti þcirra
byggðarlaga, sem drjúglátust eru nú yíir
velgcngni sinni. Það fólk sem enn býr í
fámennissveitunum cr því meira en
skuldlaust við samfélagið og enn stendur
það fremst í varðstöðu gegn. eyðingu
byggðarinnar. Þessar jaðarbyggðir hafa
goldið til samfélagsþart'a að sínum hlut.
hvort Iteldur cr í gcgnum verslun cða
uppbyggingu opinberrar þjónustu. Hins
vcgar hefur sú fjárfesting og það þjón-
ustulið, sent þeim fylgir, farið framhjá
þeirra garði.
■ Landnáma telur flesta landnáms-
menn komna frá vestanverðum Noregi,
en suma frá Danmörku, Svíþjóð, Ir-
landi, Skotlandi og eyjum þar í grennd.
Deilt er aðallega um hve mikill þáttur
íra og Skota sé.
Undirrituðum hefur, sem leikmanni í
þeim fræðum, virst á ferðalögum um
landið, að í vissum sveitum beri sérlega
mikið á brúnum augum og dökkum
háralit, t.d. sums staðar í Dölum og
frammi í Eyjafirði. En landnámsmenn
þar, Helgi magri og Auður djúpúðga,
munu hafa haft marga Kelta í föruneyti
sínu. Vel gæti áhrifa af því gætt enn.
Vitanlega er þetta aðeins tilgáta. En
blöndun í smærri stíl hefur oft orðið
síðar og gerist enn. Danskar ættir hafa
sett svip á Akureyri og norskar á
Seyðisfjörð, svo dæmi séu nefnd. Ýmsar
fleiri þjóðir koma við sögu fyrr og síðar,
m.a. allkröftuglega á heimsstyrjaldarár-
■ Falleg stúlka, búin besta skarti
„Ættin mfn
og ættin þín”
Létt hjal um uppruna íslensku
þjódarinnar
málaflokkum, að fengnu fjármagni til
framkvæmda. Starf sýslunefnda yrði þá
ekki aðeins eftirlit eins og í upphafi,
heldur stjórnun og framkvæmd samcig-
inlegra mála héraðsins. Væri þá eðlilegt
að líta á sýslunefndarmennina sem full-
trúa sinna sveitarstjórna.
Væntanlega kæmi þá upp sú staða, að
þó að sýslumaður væri formaður sýslu-
nefndar og um leið tengiliður milli
ríkisvaldsins og héraðsins, þá yrði að
ráða sérstakan framkvæmdarstjóra til
þess að annast ve'rkefni sýslunefndarinn-
ar eins og nú er í fjölmennari sveitarfé-
lögum. Sá framkvæmdarstjóri sæi jafn-
framt um endurskoðun sveitarsjóðs-
reikninga m.m. í umboði sýsluncfnda.
Væri svo sýslunefndunum tryggt með
löggjöf eðlilcgt hlutfall af skatttekjum til
sinna þarfa og í samræmi við verkefni,
sem þeim yrðu falin, þá má segja að
tímabært sé að ræða það í alvöru að færa
verkefni frá ríkisvaldinu út á lands-
byggðina.
Lokaorð
Þá er komið að þeim þætti þessa máls
sem ég vék að í upphafi, en mér finnst
lítið gæta í umræðu um þessa stjórn-
sýslubreytingu, en það eru hagsmunir
fámennisbyggðanna.
Hver er orsök fólksfækkunarinnar?
Hvernig viljum við haga byggð? Hvaða
stjórnarhættir henta því sjónarmiöi
okkar? Ef við ræðum um fyrsta áfanga
þeirrar áætlunar sem fram eru komnar
um sameininguna, þá eru 51 sveitarfélag
í honum. I þessum sveitarfélögum voru
í árslok 1982 heimilisfastir 3132 íbúar.
Það er um það bil 1,4% þjóðarinnar, og
er því Ijóst að samfélagið á auðveldan
leik að skapa þeim kjör og kost. En hver
trúir því að ekki sé hægt að skipa málum
samfélagsins án þess að þessi fámennis-
byggðarlög séu gerð að skattlöndum
nábúa sinna? Enginn. Enda er þetta
fyrsta skrefið á langri leið. Eftir að það
skref er stigið verður framhaldið auð-
veldara og að sumu leyti næstum óhjá-
kvæmilegt. Þessi fámennu sveitarfélög,
sem hefja á aðgerðirnar á eru yfirleitt á^,
jaðarsvæðum byggðarlaganna, ekki þó
Þingvallasveitin og Grafningurinn. Þetta ifj
eru framleiðslusvæði til lands og sjávar
og þar er nýttur sá náttúruauður, sem
hefur verið og mun enn um sinn, verða
Ég sagði hér rétt á undan, að nteð.
sameiningunni væru fámennissveitarfé-
lögin gerð að skattlöndum stærri sveitar-
félaga. Það má að vísu segja aö þau séu
það nú þegar með framlögum sínum til
sameiginlegra vcrkcfna. Framhjá slíkri
tilhögun verður varía stýrt. En nteð
samruna við sterkari aðila má heita
lögmálsbundið aðfjölmennið njóti hagn-
aðarins. Alltaf er auðvelt að færa töluleg
rök fyrir því að þannig notist féö bcst og
þannig njóti flestir fjárins, cn uppruni
fjáraflans er falinn og gleymist.
Það cr ekki af illvilja hcldur cinfald-
lega vegna háværrar kröfugcrðar þcirra
scm fjárins vilja njóta, og þá ráöa
yfirleitt aflsmunir, þ.e. að hafa atkvæða-
og áhrifavald.
Eins og nú cr ciga þessar fámcnnis-
sveitir allar, flciri og færri vandamál
heimabyggðar, sem fjárntuni þarf til
þess að leysa, og svo margan órættan
drauminn, sem aldrei verður annað cn
draumur nema fjármunir komi til og gcri
hann að veruleika. Þegar þær hafa lokið
sínum lögskyldu gjöldum eiga þær samt
jafnan einhvern afgang til ráðstölunar í
fjárfestingar og í því er fólginn fjár-
magnsmöguleiki þeirra til ráðstöfunar
eftir eigin ákvörðun og oft notaður til
andófs gegn eyðingunni.
Eigi þcssi byggðarlög að lifa ogstarfa,
verður að taka tillit til þcirra í stjórn-
sýsluforminu þannig að þau séu áfram
sjálfstæðir aðilar í stjórnun síns héraös
og njóti nauðsynlegrar þjónustu í því
samstarfi. Rcynslan hcfur sýnt að sýslu-
félögin hafa að eigin frumkvæði leyst
mörg vandamál síns héraðs. Með mark-
vissri löggjöf er auðvclt að efla þennan
aðila til þess aö verða forystuafl, scm
hcfði gctu til þess að annast þá þætti
stjórnsýslunnar scm nú cr til umræðu að
færa út á landsbyggðina.
Margt er rætt, og af miklum fjálgleik,
um varðveislu menningarcrfða. Oft cru
það aðeins gömul hús, sem ciga sér
fábrotna sögu og stundum þá hclsta aö
vera komin nokkuð til ára sinna. Ekki er
að amast viö því, þó að mér finnist
stundum mörgunt orðum eytt að litlu
tilefni. En hvað skal þá segja um varð-
veislu grunneininga stjórnskipunar
okkar, sem nú á í vök að verjast og þar
sem ég hygg að enn séu sterkustu rætur
sögu okkar og tungu? 1 þeim flugstraumi
þjóðlífsbyltingar, sem yfir hefur flætt,
hefur losnað um margt, scm áður var
talið standa föstum fótum. Þar er ofar-
lega á blaði húsetuþróun þjóðfélagsins.
Það getur því orðið mikill örlagavaldur
hvort stjórnvöld róa þar með straumnum
og brjóta niður þær fyrirstöður sem nú
eru, eða hvort þau hjálpa til að styrkja
þær viðspyrnur sem ennjtá eru til staðar.
unum. Fomar rætur liggja og langt,
• jafnvel allt til Svartahafslanda. í rúma
öld hafa mörg frjókorn þjóðanna borist
yfir hafið til og frá Vesturheimi. Og á
þessum „síðustu og verstu tímum" úr
órafjarlægð sunnan og austan að.
„Hreinræktuð“ er íslensk þjóð ekki og
hefur aldrei verið.
- En byrjum nú á léttu,
laundrjúgu hjali -
Öldungurinn er glettinn og bregður
fyrir sig ýmsum gangi í þessum þrjú
hundruð sjötugasta og sjöunda þætti
sínum.
Einkunnarorð:
Ættin mín og ættin þín, erfðahlut eg
geymi,
einhvers staðar sunnan og austan úr
heimi. -
Ég lifi í niðjum mínum og ættin lifir í mér
Af mörgum rótum runninn þjóðar-
stofninn er,
blóm og greinar ber.
I.
Þó margt sé óljóst í aldanna móðu,
af ætterni státum vér fyrirtaksgóðu
- víkinga, jarla og konungakyni -
köllum oss blómann á norrænum hlyni.
Handritin komu! hvað segir oss saga?
Sjálfsagt má efnið í hendi sér laga -
strika út hundingja, Hrappa og Merði,
hvítþveginn ættboginn naumast þó
verði!
Haraldur smákónga hlýðna sér gerði,
með hyggindum, vegtyllum, boga og
sverði.
Stórlátir höfðingjar stukku úr landi,
stýrðu í vestur að ókunnum sandi.
Hjörleifur trúði á mátt sinn og megin,
mögnuðu þrælana gegn honum regin.
Ingólfur blótaði goðin sín góðu,
ginhelgar landvættir með honum stóðu.
II.
Ingólfur bóndi Arnarson og Fróðadóttir
frú,
fylgdu eftir súlunum og reistu íslenskt
bú.
Til þeirra á ég að telja,
um trausta hornsteina fleiri er að velja:
Eydanska, jóska, írska og skoska,
austræna, sænska og fjölmarga norska.
Suma af frumstofni aftan úr öldum,
bjó afi hans Kveldúlfs í Lappatjöldum?
Kúpan þín Egill var hrufótt og hörð,
hálítröllabeinin ei fúna í jörð!
III.
Ég er kominn út af Agli efalaust -
og höfðingjanum Helga magra - heit-
trúarlaust -
(írskir þrælar eiga hlut að máli - hávaða-
laust -).
Víkingar fóru með brandi og báli -
blygðunarlaust -.
Rændu bæði mönnum og meyjum -
miskunnarlaust -
einkanlega fögrum fljóðum - fortaks-
laust -.
Það var mörgum mikil freisting-mann-
greinalaust -.
írsk og norræn ættablanda - umbúða-
laust -.
(Fólkið í minni móðurætt er dökkt á
brún og brá,
rauðskeggjaður faðir sæll, norrænn á
velli að sjá).
IV.
í gröfinni syngur Gottskálk biskup -
grallaralaust -
Rauðskinna með garp var grafin -
galdrastafinn
margir ristu í minni ætt - bitastætt -.
Þjóðin saup á súru káli,
sverðin hrukku af andans stáli.
Sagan magnast í minningunni,
margt er gullið í þjóðsögunni.
Arasonur frá Grýtu gaf
gersemisþráð í ættartraf.
Brandur! Þú prentaðir biblíu stóra,
björt skein kolan í Hallgríms Ijóra.
Loftur bar margar laufgaðar greinar,
ljáið mér riddaratign hans sveinar!
Olöf grét ei bóndann Björn,
en bauð út liði;
hefndi hans svo höfuð fuku,
illum ferli enskir luku -.
Hjá Grundar-Helgu galt hann Smiður
glæpa sinna.
Hún var eyfirsk höfðingskvinna.
V.
Fimmtíu barna faðir var;
frægt er metið Sveinbjarnar.
Ekki var karl á orku spar,
ættaflækjan magnast þar!
Eydalaklerkur einnig var
öndvegishöldur kynsældar.
Við eigum hauk í horni þar,
hann var nálægur - víðast hvar -.
VI.
Hansamenn versla - og vingast við
konur,
víst fæddist allmörgum germanskur
sonur.
Golfranskir skútumenn skruppu inn á
fjörðu,
skildu eftir mark sitt í íslenskri jörðu.
Kaninn fékk mörgum um fingur sér
vafið,
og ferjaði vestur í þjóðahafið.
Sáði hér heima í íslenskan akur,
í áróðri skæður, t stríðsdansi vakur.
Liðnar aldir lifa í mér,
lifa einnig og hrærast í þér.
Úr mörgum þáttum er þjóðin ofin,
þar er nýr knýttur, sem gamall er rofinn.
Með nýjum vinum á götu geng,
gægjast í ættir „Hó og Cheng,
Fatima fagra og Saladin sheik,1-
Svartur á kannski næsta leik?
Allir fyrrnefndir merkismenn
- meinvættir kannski - og helgir í senn -
búa í vorum æðum enn,
erfðalögmálin guð mér kenn!
Ingólfur
Davlðsson,
skrifar