Tíminn - 01.02.1989, Side 9

Miðvikudagur 1. febrúar 1989
Tíminn 9
lllllllllll vettvangur MilllllllllllWllllW ■ ii!IÍ!^:''!:ií:^:a!íi!llili;illlllll!|Mll!IIP!IÍl
Guðmundur G. Þórarinsson:
Efnahagsmálavangavelta
Enn og aftur snýst þjóðmálaumræðan mest um efnahags-
mál. Nú er staðan nokkuð sérstæð. Undanfarin ár hefur
þjóðarframleiðslan verið mikil. Árið 1988 drógum við nær
því 1.800.000 t af fiski úr sjó. Verð á erlendum mörkuðum
voru góð, þó þau væru eitthvað lægri en 1987. Árið 1987
og 1988 voru því góð ár. Mikill útflutningur, háar
þjóðartekjur.
Það er því þeim mun meira íhugunarefni hvernig komið
er.
Viðskiptahalli áranna 1987 og
1988 nemur um 20.000 milljónum
króna samanlagt. Viðskiptahallinn
hefur aukið erlendar skuldir ís-
lendinga á þessum tveim árum
líklega um 20%. Áætlaður við-
skiptahalli 1989 er 15.000 m. kr.
Vaxtagreiðslur af erlendum lán-
um á árinu 1989 nema sem svarar
öllum brúttóútflutningi okkar til
Bandaríkjanna og EFTA landanna
samanlagt.
En ekki bara það. Eftir góðærið
eru útflutningsatvinnuvegirnir
komnir í þrot. Samkeppnisiðnað-
urinn er í verulegum vanda. At-
vinnulíf heilla landshluta er að
hrynja. Ullar- og skinnaiðnaður,
ferðamannaiðnaður og tækniiðn-
aður eru að missa fótfestu. Á sama
tíma blómstrar fjármagnsmarkað-
ur og eignatilfærsla er geigvænleg
frá einstaklingum til einstaklinga,
frá fyrirtækjum til fyrirtækja, frá
landshlutum til landshluta.
Gjaldþrot voru 1300 1988. Eigið
fé sjávarútvegs rýrnaði um 13.000
m. kr. árið 1988 og verður ekkert
ef eitt slíkt ár bætist við.
Skyldi einhver láta hvarfla að sér
að efnahagsstefnan hafi verið
röng?
Hvað veldur?
Orsakir þessa eru margvíslegar.
Mestu ræður þó gengisstefna,
„frjáls“ fjármagnsmarkaður við
þessar aðstæður, laun hafa verið
hærri hluti þjóðarframleiðslu en
áður, röng fjárfestingarstefna,
verðbólga o.s.frv.
Gengisstefnan hefur verið röng.
Raungengi íslensku krónunnar
hefur hækkað um 14-18% á tiltölu-
lega stuttum tíma. Pað þýðir ekki
bara verðstöðvun á útflutningsat-
vinnuvegina í talsverðri verðbólgu,
heldur í raun verðlækkun. Slík
gengisstefna bitnar harðast á lands-
byggðinni þar sem útflutningsfyrir-
tæki vega þungt í atvinnulífinu, en
kemur seinna fram á höfuðborgar-
svæðinu þar sem þjónustugreinarn-
ar eru sterkar. Fátt er landsbyggð-
inni mikilvægara en rétt skráð
gengi. Stjórnvöld verða að móta
gengisstefnu. í sveiflukenndu at-
vinnulffi íslendinga og verðbólgu
gengur fastgengisstefna auðvitað
ekki upp. Afleiðingarnar blasa við.
Eina raunhæfa gengisstefnan hér
er að skrá gengið þannig að útflutn-
ingsatvinnuvegirnir hafi sæmilega
stöðug starfsskilyrði.
Gjaldþrot voru 1300
1988. Eigiö fé sjávarút-
vegs rýrnaði um
13.000 m.kr. árið1988
og verður ekkert ef eitt
slíkt ár bætist við.
Skyldi einhver láta
hvarfla að sér að efna-
hagsstefnan hafi verið
röng?
Frelsið á fjármagnsmarkaðnum
hefur reynst illa. Ekki vegna þess
að það sé rangt út af fyrir sig.
Heldur vegna þess að vaxtakerfið
hefur ekki náð aðlögun vegna sí-
breyttra aðstæðna. Eftirspurn hef-
ur stöðugt aukist vegna hallarekst-
urs ríkissjóðs, sem hefur tekið
5-6000 m. kr. lán á innlendum
markaði á erfiðum tímapunktum
og vegna gengisstefnunnar sem
hefur aukið mjög lánsfjárþörf út-
flutningsatvinnuveganna.
íslenska verðtryggða krónan er
nú sterkasti gjaldmiðill veraldar-
innar. Frá 1980 hefur hún hækkað
um 25% umfram meðaltal helstu
viðskiptamynta okkar. Þetta er
auðvitað rugl. Við getum ekki
ákveðið styrk myntar okkar með
reglugerð eða lögum,. Ekki fremur
en við getum ákveðið lífskjör í
landinu með lögum og látið lönd
og leið hvort nokkur fiskur veiðist
eða selst. Lánskjaravísitalan stenst
ekki. Það er fráleitt að setja verð-
stöðvun á útflutningsatvinnuveg-
ina með fastgengi og gefa fjár-
magnskostnaðinn frjálsan.
Mér gengur illa að skilja þá
menn sem telja í Iagi að festa laun
og afnema samningsfrelsi, setja
verðlag fast og afnema frjálsa verð-
myndun en telja vextina heilaga,
þá megi alls ekki binda. Auðvitað
verða fjármagnseigendur að bera
sinn hluta byrðanna.
Ég tel raunar að Alþýðuflokkur-
inn hafi ráðið mestu um efnahags-
stefnu fyrri ríkisstjórnar og miklu
um stefnu þessarar. Afleiðingarnar
eru hrikalegar. í nauðvörn hafa
menn rætt um nýjan lánasjóð til
þess að bjarga því sem bjargað
verður. Nýr hlutafjársjóður sem„
ráðgerður er til að auka eigið fé
fyrirtækja sem nú hafa tapað því
öllu og meira til verður eðli nrálsins
samkvæmt í eigu banka, sjóða og
ríkis. Þannig verður ríkið stærsti
eigandi útflutningsfyrirtækjanna ef
svo fer sem horfir. Grundvallar -
breyting á íslensku atvinnulífi. Stað-
an er nú orðin svo erfið að engin
auðveld leið er til.
Stefnubreyting
Stefnubreyting verður að koma
fram í íslensku efnahagslífi.
Stjórnvöld ákveða leikreglurnar.
Þegar verðstöðvunin rennur út í
lok febrúar þarf aðlögun einhvern
tíma að frjálsri verðmyndun á ný.
í kjarasamningum framundan
verður ríkisvaldið að freista þess
að koma í veg fyrir krónutölu-
hækkanir, en reyna að verja kaup-
máttinn með skattalækkunum.
Einhver halli á ríkissjóði er ekki
eins hættulegur þegar kreppa, sam-
dráttur og jafnvel atvinnuleysi er
framundan. Afnema verður láns-
kjaravísitölu og koma á eðlilegri
samkeppni á fjármagnsmarkaði en
stjórna honum ella. Gengisstefna
verður að miðast við að útflutn-
ingsatvinnuvegirnir hafi stöðug
starfsskilyrði. Hagræðing í banka-
kerfi og ríkisskerfi verður að nást.
Samvirkra aðgerða er þörf. Það
er ekki til neins að styrkja þessa
ríkisstjórn með fleiri stjórnarflokk-
um ef hún nær ekki að móta
heilbrigða efnahagsstefnu.
BÆKUR llllllllllllllllllllll
Skúli Helgason: Saga Þorlákshafnar til loka
áraskipautgerðar l-lll.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur 1988
Skúli Helgason skrifar í formáls-
orðum að þessu riti: „Fyrir meira en
þremur tugum ára fór ég að huga að
þessu efni og var það, eins og getur
hér á eftir, Þórður á Tannastöðum,
sem átti sinn þátt í því“. Mesti
hvatamaðurinn að því að verkið
væri unnið í söguform til útgáfu og
gefið út var Benedikt Thorarensen.
Höfundur nefnir verk sitt „frásögu-
þætti“ og að „hér verður engin
heildarsaga rakin“. En hér eiga við
orð Páls Eggerts Ólasonar: „Engin
saga verður annað en ágrip“. En
þessir frásöguþættir Skúla Helgason-
ar eru í meðförum hans eitt full-
komnasta „ágrip" um sögu byggðar-
lags sem ritað hefur verið síðustu
áratugina. Hann hefur safnað mikl-
um heimildum, frásögnum prentuð-
um og óprentuðum og kannað
skjalasöfn og staðhætti og tengt
saman í sögu byggðarlagsins. Heim-
ildirnar kvikna í meðförum hans og
lýsa upp fortíðina í öllum sínum
margbreytileika.
Verkið skiptist í þrjú bindi. Fyrsta
bindið er um byggð og búendur.
Auk formálsorða er þáttur af Þórði
hinum fróða á Tannastöðum og er sá
kafli tengdur formálsorðum höfund-
ar, en Þórður hvatti höfund til
fræðiiðkana og var sjálfur manna
best að sér um sögu Þorlákshafnar.
Fyrsti kafli bindisins er: Þorlákshöfn
- Lýsing jarðar og staðhátta. Þor-
lákshöfn hét áður Elliðahöfn, en
nafninu var breytt og skýringar
helstar, að Þorlákur helgi hafi stigið
þar á land eftir biskupsvígslu 1178,
eða að áheit í sjávarháska á Þorlák
helga hafi orðið tilefni nafnbreyting-
arinnar. Skálholtsstóll átti jörðina
samkvæmt skjallegum heimildum,
þegar kemur fram um 1400. Það var
eftir miklu að slægjast, úti fyrir voru
fengsæl fiskimið og lending betri en
víðast hvar annars staðar með suður-
ströndinni. Auk aðstæðna til útgerð-
ar fylgdu önnur hlunnindi jörðinni,
Þorlákshöfn.
Sigurlaugur Brynleifsson:
Þorlákshöfn
sem var reki og sölvatekja. Höf.
birtir helstu lýsingar og jarðamöt
jarðarinnar svo og örnefnaskrá og
fiskimið. Frásagnir af rekanum og
deilum um hann er nokkuð rakin.
Þorlákskirkja í Þorlákshöfn á sér
umbrotasama sögu og um síðustu
aldamót prédikaði Arnarbælisklerk-
ur þar í pakkhúsi. Fyrirskipun um
flutning biskupsstólsins frá Skálholti
og sölu stólsjarða 1785 varð til þess
að jörðin var boðin upp 27. júní
1785 og var jörðin í einkaeign (sam-
tals 18 eigendur) þar til Kaupfélag
Árnesinga kaupir jörðina 1934. Höf-
undur rekur bændatal Þorlákshafnar
samkvæmt heimildum frá 17. öld og
fram á daga síðasta útvegsbóndans
Þorleifs Guðmundssonar og síðasti
hluti bindisins fjallar um hjáleigu-
bændur og húsmenn.
Meðal Þorlákshafnarbænda fjallar
höf. um Beintein Ingimundarson og
son hans Magnús, Eyjólf Björnsson,
Jón Árnason og Þorleif Guðmunds-
son. Heimildir höf. eru bæði prent-
aðar og óprentaðar svo og sagnir.
Persónulýsingarnar verða eftir-
minnilegar og fjölskrúðugar því að
auk bændanna kemur fjöldi fólks við
sögu.
Annað bindið, veiðistöð og versi-
un er útgerðarsaga Hafnarinnar og
verslunarsaga og verður þetta bindi
í rauninni hluti hagsögu Suðurlands-
undirlendisins. Sjávarútgerð var
lengst af rekin af bændum hérlendis
bæði beint og óbeint. Þeir bændur
eða landeigendur sem áttu sjávarjarð-
ir stunduðu útræði þar sem þess var
kostur og þeir bændur sem bjuggu
inn til landsins fóru í verið eða sendu
vinnumenn sína í verið. Ef vel
aflaðist nægði hlutur vermannsins
(vinnumannsins) til þess að greiða
árskaup vinnumannsins (vermanns-
ins). Því var mikil ásókn til bestu
verstöðvanna og Þorlákshöfn taldist
til þeirra.
Verðhlutfall fisks og landbúnaðar-
vöru hélst lítt breytt um aldir og þar
sem fiskmeti var mikill hluti lífs-
bjargarinnar voru allar breytingar á
því verðhlutfalli vafasamar, þess-
vegna var amast við fastri búsetu í
verstöðvum, sem hefði þýtt breyt-
ingar á fastmótuðu kerfi landaura-
búskaparins og e.t.v. hefði getað
hækkað fiskverð, sem gat orðið
landbúnaði meira en óhagstætt.
Höf. rekur bréfaskipti Valgerðar
biskupsfrúr Jónsdóttur varðandi
skipaútgerð og fiskihlut og af þeim
má marka hversu þýðingarmikill
þáttur út.vegur stólsins var fjárhags-
lega. Höf. fjallar síðan um leiðir og
lendingar, aðbúnað, veiðarfæri, fisk-
verkun, félagsstörf í veiðistöðinni.
Frásagnir af formönnum og konum
sem sóttu sjó frá Þorlákshöfn og
fylgja þeim kafla skýrslur um afla og
skip.
Ánnar hluti þessa bindis er versl-
unarsaga Þorlákshafnar, tilraunir á
19. öld framan af til þess að fá
Þorlákshöfn löggiltan verslunarstað
og framvindu þeirra mála allt þar til
Þorlákshöfn var löggilt sem verslun-
arstaður 1877. í þessu bindi kemur
vel fram hve þýðing Hafnarinnar var
geysileg fyrir afkomu manna á
Suðurlandsundirlendi og reyndar
víðar, því að vermenn komu víðar
að. Höfundur birtir farmskrár og
aðrar skýrslur um innfluttar vörur
og útfluttar og verðlag þeirra.
Undirtitill þriðja bindis er: „At-
burðir og örlög“. Þar segir frá sjó-
slysum og hrakningum, síðan um
mislitt niannlíf og umferðarmenn og
einkennilegt fólk. Kaflar eru teknir
úr dómabókum og síðan sögur og
munnmæli. Bréfamenn, póstar og
formannavísur eru síðustu kaflar
bindisins. í bókarlok er register og
heimildaskrá.
I þessu bindi koma þjóðsögurnar
og fyrirburða og persónusagan á
pappírinn. Höfundur velur hér úr
heimildum prentuðum og óprentuð-
um og hefur tekist valið þannig, að
mannlíf fyrri aldar og alda kemur vel
til skila. Eins og áður segir er þetta
rit, „frásagnarþættir" gagnmerk saga
þeirrar verstöðvar á Suðurlandi, sem
hafði mesta þýðingu fyrir afkomu
íbúa byggðarlagsins þar. Og einnig
er þetta hagsaga og mannlífssaga
svæðisins, hluti íslandssögunnar og
hann ekki lítill. „Ölfushreppur hafði
frumkvæði að útgáfu þessa ritverks"
stendur á titilblaði.
Skúli Helgason hefur skrifað og
tekið saman rit um þjóðmenningu
og sagnfræði en þetta er viðamesta
verk hans, alls um 1500 blaðsíður.
Verkið er smekklega út gefið, pappír
og band vandað og myndirnar
skýrar. Útgefandinn Örlygur Hálf-
dánarson á þakkir skildar fyrir að
hafa komið þessu ágæta verki á
framfæri.