Tíminn - 30.09.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 30. september 1989
Áskell Einarsson framkvæmdastjóri Fjórðungssambands Norðlendinga:
Varaflugvöll strax
Landshlutasamtök hafa veríð hálfgert olnbogabarn í íslensku stjóm-
kerfi. í lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins skyldu þau vera
umsagnaraðili um lánveitingar Byggðasjóðs. Með nýjum Iögum um
Byggðastofnun var þetta vald tekið af landshlutasamtökunum.
Tvisvar hefur á Alþingi verið reynt að lögbinda stöðu landshlutasamtaka
og gera þau að sveitarstjórnarsamtökum á landshlutagrundvelli. Þeir sem
þessu voru andstæðir sögðu meðal annars að verið værí að reyna að búa
til þríðja stjórnsýslustigið sem bæði værí óþarft en myndi að auki draga
úr forræði sveitarfélaga í eigin málum. En skipting í landshluta er ekki ný
af nálinni. Á sínum tíma skiptu Danir íslandi í fjögur ömt. Þetta var lagt
niður með heimastjórninni 1904.
Áskell Einarsson er framkvæmda-
stjóri Fjórðungssambands Norðlend-
inga. Hann er í helgarviðtali Tímans að
þessu sinni. Áskell hefur ákveðnar
hugmyndir um hvernig skuli taka á
byggðavandanum í landinu; byggða-
röskuninni og telur að það hafi verið
alvarleg stjórnmálaleg skyssa að leggja
niður ömtin. í viðtalinu greinir Áskell
frá sínum eigin skoðunum í byggðamál-
um og talar eingöngu út frá þeim en
ekki í umboði eða fyrir hönd Fjórð-
ungssambandsins eða stjórnar þess.
Barlómur og væl?
Áskell var spurður um hvort fjórð-
ungssamböndin þjónuðu yfirleitt
nokkrum tilgangi. - Eru þau ekki bara
vettvangur fyrir landsbyggðarbarlóm
og öfundarvæl gagnvart Suðvesturlandi
og skipta þau nokkru máli í umræðunni
um byggðaröskunina?
„Auðvitað gæti ég hér rætt um stöðu
landshlutasamtaka og þar fram eftir
götunum. Ég held satt að segja að það
sé ekki sérstök ástæða til að fara að
rekja raunir landshlutasamtaka og
landsbyggðarinnar. Ég er kominn á þá
skoðun að það sé engin ástæða til slíks
því að með því sé verið að ala á ótrú
fólks á landsbyggðinni."
Ég er orðinn viss um að landsbyggð-
armenn sjálfir verða að taka á sínum
málum og láta af barlómi og kveinstöf-
um. Þeir verða að hafa frumkvæði um
nýtingu orkunnar og uppbyggingu stór-
iðju utan Suðvesturlands.
Tengiliður heimsálfa
Við á landsbyggðinni verðum einnig
að beita okkur í samgöngumálum og að
nú þegar verði úti á landi gerður
flugvöllur sem sé jafnvígur Keflavík-
urflugvelli og gæti orðið tengiliður milli
heimsálfa, einkum Evrópu og Asíu.
Við verðum að nýta okkur legu landsins
því að hennar vegna getur ísland verið
dyrnar að Evrópu. Bygging varaflug-
vallarins sem verið hefur í umræðunni
um sinn er því ekki síður, miklu fremur
hagsmunamál þjóðarinnar en þess
hemaðarbandalags sem við erum aðili
að.“
- Hverjar eru ástæður búseturöskun-
arinnar?
„Ég tel það vera alveg ljóst að það
sem fyrst og fremst hefur valdið þeirri
miklu búseturöskun sem orðið hefur
síðustu áratugi sé hernám landsins.
Með hernum sem settist að á suðvestur-
horninu komu erlendir peningar sem
breyttu öllu þjóðfélaginu.
Eg vil koma síðar að búseturöskun-
inni, ástæðum hennar og hvernig henni
verði snúið við. Hún er hins vegar
staðreynd og í framhaldi af þeirri
staðreynd verður landsbyggðarfólk að
gera sér grein fyrir því að landsbyggðin
verður ekki byggð upp á því einu
saman að færa til í landinu, heldur
verður fólkið sjálft að standa fyrir
nýsköpun. Fólk verður meðal annars
nú, þegar verið er að ræða stóriðju og
ferðamannaþjónustu, að leggja mikla
áherslu á legu landshluta við alþjóðleg-
um samgönguleiðum."
- Hvernig má auka hlut landsbyggð-
arinnar í t.d. ferðamannaþjónustunni?
„Alþjóðlegur varaflugvöllur er þar
úrslitaatriði. Slíkur flugvöllur verður
að vera nálægt byggð því það hefur litla
þýðingu að hafa slíkt mannvirki úti í
óbyggðum heldur verða landkostir að
ráða staðsetningu.
Fríverslunarsvæði milli
Asíu og Evrópu
Fyrir margt löngu átti ég viðræður
við starfsmenn Loftleiða. Þá sögðu
Loftleiðamenn það að þar sem enginn
annar flugvöllur væri á íslandi en
Keflavíkurflugvöllur þá misstu íslend-
ingar af möguleika til að gera tilsvar-
andi flughöfn og fríverslunarsvæði eins
og írar hafa byggt upp við Shannon
flugvöll.
Það verður að byggja upp nýjan
flugvöll á íslandi með fríverslunarsvæði
sem yrði tengiliður Evrópu við aðrar
heimsálfur. Ef við gerðum þetta værum
við þar með að opna dymar gagnvart
Asíu. Með tilliti til flugsamgangna milli
Asíu og Evrópu emm við í lykilaðstöðu
og hana verðum við að kunna að
notfæra okkur.
Áttum okkur á öðm atriði í sam-
bandi við ferðamenn: Allt það sem þeir
koma til að sjá og njóta á íslandi er ekki
á suðvesturhorninu. Um þetta efast
enginn. Flugvöllurinn hlyti einfaldlega
að þýða stóraukinn ferðamannastraum
til landsins og það sem ég er að segja
hér er raunveruleg byggðastefna. Við
verðum að nýta landkostina þar sem ,
þeir eru.“
- En er þetta nóg til að snúa
byggðaþróun við? /
„Meginatriði fyrir efnahag þjóðar-
innar er sjávarútvegur og því ej/það
meginatriði fyrir framleiðsluafvinnu-
vegi þjóðarinnar og þar með fyrir
byggðastefnu að þeir standi undir sér
og gefi arð - geti lifað. Ríkisstjórnin
notar gengisskráninguna fyrst og fremst
til að hafa stjórn á verðlagi. Menn
verða að fara að gera sér það ljóst að
það getur ekkert land eða þjóð staðist
til lengdar ef framleiðsluatvinnuvegir
standa ekki undir sér. Þetta er grund-
vallaratriði. Þess vegna verða þeir stað-
ir sem hafa lifað á fiskveiðum og liggja
best við fiskimiðum að geta blómgast
og til þess þarf gengið að vera raunhæft
skráð.“
- Talað hefur verið um að til að
draga úr misvægi byggðar í landinu sé
rétt að flytja ýmsar stjórnsýslustofnanir
frá Reykjavík og út á land. Er það til
einhvers?
„Ég tel það ekki nægilegt að flytja
alls kyns stofnanir út á land í nafni
byggðastefnu til þess að draga úrójafn-
vægi í byggð landsins. Til þess að úr því
dragi þarf eitthvað að vera að gerast út
á landi og ég minni á orð Bismarcks
sem sagði að í Þýskalandi væru tvær
þungamiðjur; í Ruhr og í pólsku Slésíu.
Tvær þungamiðjur
Okkur vantar nýja þungamiðju á
landsbyggðinni. Alls konar aðferðir
hafa verið reyndar til að snúa byggða-
þróuninni við, svo sem það að lands-
byggðarmenn gangi við betlistaf í
Byggðasjóð. Það gengur hreinlega ekki
lengur og hefur gengið sér til húðar.
Lítum nánar á þetta:
Sannleikurinn er sá að í byggðamál-
um hafa verið gerð örlagarík mistök:
Viðreisnarstjórnin gerði á sínum tíma
samgönguáætlun fyrir Vestfirði og at-
vinnumálaáætlun fyrir Norðurland en
jafnframt setti hún fjárhagspakka á
bak við hvora áætlun. Síðar hafa verið
gerðar byggðaáætlanir en þær hafa hins
vegar ekki verið tryggðar með fjár-
magni, heldur skyldu menn sækja um
lánafyrirgreiðslu til Byggðasjóðs.“
Tvenn reginmistök
- Hverjar eru helstu ástæður byggða-
röskunarinnar?
„Við höfum byggt stjórn- og menn-
ingarkerfi okkar upp á einum stað á
Iandinu af ýmsum orsökum. Alvarlegt
ójafnvægi kemur hins vegar fram á
stríðsárunum. Þá streymir inn í landið
mikið fjármagn gegnum erlenda her-
setu sem allt fer á suðvesturhornið og
veldur mikilli búseturöskun.
Á sama tíma verður ekki sambærileg
uppbygging úti á landi. Uppbygging
þar tengdist t.d. síldarvertíð fyrir
Norðurlandi og vetrarvertíð í Vest-
mannaeyjum. Hvort tveggja skipti
verulegu máli fyrir afkomu þjóðarbús-
ins og hvort tveggja er nú úr sögunni.
Önnur mistök sem gerð hafa verið í
byggðamálum hér eru þau að þegar
stofnað hefur verið til atvinnurekstrar
oft með ónógu eigin fé, gjarnan sam-
skotafé almennings, kaupfélags og
sveitarfélags. Menn hafa síðan treyst á
að verðbólgan hjálpaði þeim enda var
ekki greiddur til baka nema hluti af
raunvirði lánsfjár. Þessi háttur er hafð-
ur á enn enda er verðbólguhugsunar-
háttur því miður enn við lýði þrátt fyrir
verðtryggingu lána.
í nágrannalöndunum er þetta þannig
að stofnendur verða að leggja fram
fullnægjandi eigið fé í fyrirtæki. Þegar
farið er síðan að greiða af lánum í
byrjun rekstrar og fyrirtækin eiga ekki
fyrir afskriftum, eru veitt eins konar
afskriftalán eða víkjandi lán sem koma
til greiðslu eftir eðlilegan afskriftatíma
og þegar lokið er greiðslu stofnlána.
Þetta hefur ekki verið gert á íslandi
og þess vegna hafa menn farið aftur og
aftur til Byggðasjóðs þegar á bjátaði og
staðið í sömu sporunum. Þar á ofan var
ekki tryggt að skráð gengi væri í
samræmi við raunveruleikann þannig
að eðlilegur rekstursgrundvöllur hefur
ekki verið til staðar. Auðvitað er því
Atvinnutryggingasjóður og Hlutafjár-
sjóður ekkert annað en hjálparstofnan-
ir til að laga alvarleg stjórnunarmistök
í efnahagsmálum á Islandi.“
Ójafnvægið enn
„Byggð á íslandi er með öðrum hætti
en er í nágrannalöndunum eins og ég
hef áður minnst á: Þar eru sterkir
landshlutakjarnar sem fyrirfinnast ekki
hér og allar fjármálastofnanir okkar
eru í höfuðborginni.
Ýmislegt hefur lagst á eitt við að
viðhalda þessu ástandi. Við höfðum
um langt skeið, eða á árum beggja
heimsstyrjalda og á svokölluðum hafta-
árum um og eftir seinna stríð, verulega
miðstýringu í verslun og bankastarf-
semi þannig að hennar vegna hafa áhrif
staða eins og t.d. Akureyrar rýrnað. Ég
minni á að Samband íslenskra sam-
vinnufélaga flutti frá Akureyri til
Reykjavíkur árið 1917 vegna þess að
aðstaða þess á Akureyri var ónóg.“
Fámennisþátturinn
- Sagt hefur verið að við séum of
/!
fámenn þjóð í of stóru landi. Er það
ekki aðalorsök vandamálanna?
„Jú, það er rétt. Best væri að við
værum það mörg að við hefðum efni á
að byggja upp aðra borg í landinu á
stærð við Reykjavík til þess að fá
jöfnuð. Við erum vissulega of fá en
þess vegna verðum við að hefjast
handa þegar í stað við að snúa byggða-
þróuninni við. Það væri góð byrjun að
byggja upp varaflugvöllinn og fríversl-
unarsvæði í kring um hann.
Ég er sannfærður um að einhvern
tímann uppgötvar heimurinn ísland og
að því kemur þegar við förum að
nálgast Efnahagsbandalagið sem ég er
viss um að við göngum í með tíð og
tíma. En við verðum að vera undirbúin
undir það.
Ástandið nú er þannig að þéttbýlið
kring um Reykjavík eykst meðan
byggð fjarar út annars staðar. Einhver
sagði að landið biði síns tíma en ég er
ekki viss um það. Ég er viss um að ef
að verulegt ójafnvægi verður í bvggða-
málum þegar að því kemur að ísland
gengur í Efnahagsbandalagið þá verði
það til þess að útlendingar verði alls
ráðandi í atvinnuvegum landsbyggðar-
innar, kannski Hollendingar verði þeir
sem vinna þá við garðyrkju og landbún-
að og eskimóar stundi sjóinn.
Við verðum að gæta okkar á að líta
ekki á landið smáum augum. Við erum
ein fárra þjóða sem fengið hafa land án
baráttu og höfum kannski þess vegna
fremur veika tilfinningu fyrir landinu.
En vegna þess hve fá við erum þarf einn
maður á lslandi að vera á við þrjá í
útlöndum, eins og Guðmundur Finn-
bogason sagði réttilega fyrir mörgum
árum.“
Landkostir
„Við verðum að skilja og skilgreina
kosti hvers landshluta. Athugaðu til
dæmis að skip sem siglir frá meginland-
inu hingað til lands sparar sér sólar-
hrings siglingu ef það getur komið að
landinu við austurströndina í stað þess
að sigla til Reykjavíkur. Á þessu byggja
ferjusiglingarnar til Seyðisfjarðar.
Landsbyggðarmenn verða sjálfir að
skynja kosti landsbyggðarinnar og hafa
sjálfir frumkvæði að nýtingu þeirra.
Það hefur nefnilega komið skýrt í ljós
að það er ekki hægt að reka lands-
byggðarstefnu með opinberri forsjá.
Það hafa verið gerð mikil og afdrifarík
mistök í byggðastefnu. Sú lands-
byggðaáætlun sem gerð var í tíð Við-
reisnarstjómarinnar og mikið grín var
gert að, er þrátt fyrir allt til fyrirmyndar
því að hugsað var fyrir fjármagni til
fyrirhugaðra framkvæmda.
Byggðaröskunin er staðreynd. Hún
er afleiðing þjóðfélagsþróunar sem
ekki er hægt að kenna Reykvíkingum
einum um heldur bera landsmenn allir
vissa ábyrgð á henni, landsbyggðar-
menn líka. Nú er hins vegar komið að
reikningsskilum. Við íslendingar verð-
um að breyta þessu og verkið verður
ekki unnið með því einu að færa
nokkra embættismenn til í landinu.
Það verður unnið með því að efla
framleiðslu og fyrirtæki úti á landi til
sjálfsbjargar. Það verður að hjálpa
landsbyggðinni út úr þeirri ægilegu
blindgötu sem hún er nú í. Það dugar
ekki að halda ræður og skrifa lang-
hunda um búseturöskunina. Hún er
staðreynd og við verðum að finna leiðir
til lausnar og sem skapa kjark og þor
hjá þjóðinni og bæta hag hennar
allrar,“ sagði Áskell Einarsson að
lokum.
- Stefán Ásgrímsson