Morgunblaðið - 10.04.2007, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
F
yrirsögnin hérna að of-
an er fengin úr predik-
un Karls Sigurbjörns-
sonar biskups á
páskadagsmorgun, og
ég verð að viðurkenna að mér finnst
þetta einhver flottasta og öflugasta
líking sem ég hef séð lengi. Þess
vegna mátti ég til með að fá hana að
láni.
Ég veit að vísu ekki hvort ég er
alveg sammála Karli um að valið
standi kvitt og klárt á milli þess
hvort maður vilji standa á „hafís
tómhyggju og vantrúar, eða í vor-
þey trúarinnar“. Tómhyggja er að
mörgu leyti gagnmerk hefð, evr-
ópsk að uppruna, ekki mjög gömul
miðað við kristnu trúarhefðina, en
nógu löng miðað við ævi manns sem
er núna í byrjun 21. aldar að nálgast
miðjan aldur.
Sú auðn og dauði hugsunarinnar
sem Karl lýsti svo snilldarlega í pre-
dikun sinni stafar af því að hugsunin
hefur ekkert við að fást, en tog-
streitan á milli trúar og tómhyggju
hefur einmitt reynst ríkuleg upp-
spretta andlegs fóðurs. Og þessi
togstreita lifir góðu lífi hérna í ís-
lensku samfélagi enn þann dag í
dag, og gefur andlega næringu (svo
undarlega sem það nú kann að
hljóma).
Karl sagði ennfremur að and-
staða gegn kristninni sæist nú í
áróðri gegn trúnni, eins og tóm-
hyggjan sé nú beinlínis boðskapur,
en ekki aðeins skortur á trú. Ef tóm-
hyggja er boðskapur blasir við hvert
meginboðorð hennar er: Hin frægu
orð Friedrichs Nietzsches, „Guð er
dauður.“ (Rétt er þá að halda til
haga því sem Nietzsche bætti við:
Við höfum drepið hann.)
En þessi orð heimspekingsins
voru ekki boðskapur. Hann var að
lýsa ríkjandi ástandi. Honum þótti
ákaflega miður að svona væri kom-
ið. Eiginlega alveg skelfilegt – enda
missti hann vitið, blessaður.
Kannski má því segja að tómhyggja
sem boðskapur stafi af misskilningi
á Nietzsche.
En þessi „trúarsetning tómhyggj-
unnar“, svo nöturlega sem hún
hljómar, hefur orðið ríkuleg upp-
spretta hinnar fullkomnu andstöðu
sinnar: Andlegs lífs. Þetta er þó
kaldhæðni sem tómhyggjusinnar
hljóta að kunna að meta. Fáir heim-
spekingar hafa búið til jafnmikið af
andlegu fóðri og Nietzsche; með
öðrum orðum, fáir heimspekingar
hafa í rauninni haft jafnmikil áhrif
og hann.
Lýsing Nietzsches á framgangi
tómhyggjunnar í kjölfar dauða Guðs
er vel þekkt, en í ljósi þess hvernig
Karl lýsti hinum andlega hafís
(„engin algild gildi né lögmál virðast
lengur virt, allt er falt, rétt og rangt
er einungis álitið afstætt. Eða öllu
heldur, aðeins aflsmunur. Hinn auð-
ugi og sterki hefur rétt fyrir sér …
áherslan á endalausar framfarir, sí-
vaxandi auð og velsæld, mátt hins
hrausta, sterka og stælta“) er gam-
an að rifja hana upp.
Ef Guð er dauður kemur of-
urmennið í staðinn og mótar þau
lögmál og gildi sem við hin höfum í
heiðri. Sjálft er ofurmennið aftur á
móti hafið yfir öll lögmál og gildi, en
er þess megnugt að leggja öðrum
lífsreglurnar. Þessi sýn Nietzsches
á merkilega vel við vestrænt nú-
tímasamfélag – jafnvel bara íslenskt
nútímasamfélag.
Ofurmennin okkar eru auðjöfr-
arnir – fjárfestarnir og bankastjór-
arnir sem ákvarða vextina sem við
borgum, ákveða verðið á málning-
unni sem við kaupum, og eru líka
fyrirmyndir okkar; það sem við
hvetjum börnin okkar til að verða.
Þetta eru mennirnir (já, allt karlar)
sem við lesum endalaust um í fjöl-
miðlum og allar stelpur dreymir um
að giftast og eignast með stór hús og
hraðskreiða bíla.
Vísast finnst einhverjum þetta
nöturlegt, en um leið einhvern veg-
inn svo óhjákvæmilegt. Einfaldlega
lýsing á hinum kalda veruleika sem
við búum við. Með öðrum orðum:
Lýsing á andlegum hafís. Eina
raunhæfa leiðin til að losna úr þess-
um viðjum virðist þá vera að verða
sjálfur að ofurmenni (eða giftast
því) og hefja sig þannig yfir ok-
urvextina og málningarverðið með
því að koma sér í þá aðstöðu að geta
sjálfur ákvarðað það fyrir aðra.
Það sem gerir tómhyggjuna svo
aðlaðandi sem raun ber vitni er að
hún virðist ganga út á að horfast í
augu við þennan nöturlega veru-
leika. Hún er raunsæi, byggist á blá-
köldum staðreyndum; hreinni skyn-
semi. Frá sjónarhóli
tómhyggjunnar er trúin blekking-
arvefur; lygi til að forða okkur frá
því að þurfa að horfast í augu við
nöturleika heimsins eins og hann er
í raun og veru. Að trúa á einhvern
guð – að ekki sé nú talað um himna-
ríki og eilíft líf – er eins og að stinga
hausnum í sandinn. Það er heimska.
Að afneita allri trú felur því ekki
síst í sér yfirlýsingu um að maður
sjái í gegnum blekkingavefinn og
horfist í augu við raunveruleikann,
sama hversu jökulkaldur hann kann
að vera. Að afneita trú er að berja
sér á brjóst og lýsa því yfir að mað-
ur sé sko enginn heimskingi, heldur
gáfumenni. Eiginlega vitsmunalegt
ofurmenni. Þarf ekki á neinni hjálp
að halda – síst af öllu frá einhverjum
biskupi!
En á endanum er brandarinn auð-
vitað á kostnað þessara vits-
munalegu ofurmenna. Þau þrífast
ekki í andlegum hafís. Til að halda á
sér hita fara þau að berja á trúnni,
en það er skammgóður vermir, eins
og það jafnan er að bíta í höndina á
þeim sem gefur manni að borða.
Því að það er ekki hægt að aðhyll-
ast tómhyggju eina og sér eins og
kenningu, vegna þess að eins og
nafnið bendir til boðar hún ekkert.
Tómhyggja, eins og allar hugs-
unarhefðir sem ganga út á að hafna
öllum hefðum, er óhjákvæmilega
háð því sem hún hafnar, og verður
því, líkt og öll sníkjudýr, að gæta
þess vandlega að drepa ekki hýsil
sinn.
Kristnin er aftur á móti öflug hefð
með djúpar rætur og getur því sótt
sér næringu langt niður í mann-
kynssöguna. Þess vegna gæti
kristnin áreiðanlega án þessarar
óværu verið, en þar eð kærleikur og
fyrirgefning eru grunngildi kristn-
innar getur hún ekki einu sinni vísað
sníkjudýrunum á dyr, heldur þvert
á móti styrkir kærleika sinn og fyr-
irgefningu með því að skjóta skjóls-
húsi yfir þau.
Andlegur
hafís
» Það sem gerir tómhyggjuna svo aðlaðandi semraun ber vitni er að hún virðist ganga út á að
horfast í augu við þennan nöturlega veruleika.
Hún er raunsæi, byggist á bláköldum staðreynd-
um; hreinni skynsemi.
BLOGG: kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
(WHO) hefur efnt til alþjóðaheilbrigð-
isdagsins 7. apríl ár hvert í rúma hálfa
öld. Deginum er ætlað vekja athygli á
mikilvægum heilbrigð-
ismálum sem snerta
þjóðir heims. Í ár var
hann tileinkaður al-
þjóðlegu heilbrigðisör-
yggi og er markmið
hans að hvetja stjórn-
völd, stofnanir og fyr-
irtæki til að fjárfesta í
heilbrigði og stefna
þannig að öruggari
framtíð.
Í tilefni dagsins hefur
dr. Margaret Chan, nýr
framkvæmdastjóri
WHO, sent frá sér orð-
sendingu þar sem hún tekur fram að
aukin ógn við almannaheill stafi af
bráðalungnabólgu, fuglainflúensu, al-
næmi og óvæntum áföllum sem geta
haft í för með sér alvarlegar heilsu-
farslegar afleiðingar.
Heilsa og öryggi
Á tímum alþjóðavæðingar með auk-
inni umferð og viðskiptum um veröld
alla standa þjóðir heims frammi fyrir
nýjum og alvarlegum ógnum sem taka
ekki tillit til landamæra og hafa því
áhrif á öryggi allra þjóða heims. Gaml-
ir og nýir sjúkdómar geta hæglega
borist á milli landa og ógnað öryggi
okkar allra.
Alnæmi er dæmi um hversu tengd
hugtök heilsa og öryggi eru orðin. Al-
næmi ógnar stöðugleika heilla heims-
hluta og leggst á fólkið sem heldur at-
vinnulífinu gangandi og elur börnin.
Þótt til séu lyf sem halda sjúkdómnum
í skefjum þá ná þau ekki til nema lítils
hluta þeirra sem á þeim þurfa að halda
og þá fyrst og fremst til einstaklinga í
þróuðu löndunum. Bóluefni gegn al-
næmi er ennþá fjarlægur draumur.
Fordómar, ólæsi og kúgun kvenna
standa víða í vegi fyrir árangursríkum
forvarnaraðgerðum. Enn er því margt
ógert, sérstaklega í þróunarlöndunum.
Þess má geta að á Íslandi er ástandið
mun betra. Hér hafa tæplega 200 ein-
staklingar greinst með HIV smit frá
upphafi og undanfarin ár hefur HIV
smit greinst hjá 6–12
einstaklingum á ári og fá
þeir bestu fáanlegu með-
ferð.
Þjóðir heims
vinni saman
Ógnir við heilsu og ör-
yggi eru margar og ólík-
ar. Þar á meðal skyndi-
leg áföll sem hafa áhrif á
heilsu og efnahag þjóða,
s.s. nýir sjúkdómar,
loftslagsbreytingar,
sýkla-, eiturefna- og
geislavopn og aðrar
bráðar heilbrigðisógnir. Samvinna um
auknar varnir og viðbrögð við þessum
atburðum er brýn.
Með öflugu samstarfi allra ríkja þar
sem aukin áhersla er lögð á upplýs-
ingamiðlun, eflingu heilbrigðiskerfa og
vöktun er hægt að hindra útbreiðslu
þessara sjúkdóma. Síðar á árinu, eða
15. júní 2007, mun taka gildi endur-
skoðuð alþjóðaheilbrigðisreglugerð
sem er ætlað að efla varnir og við-
brögð bæði í aðildarríkjum WHO og á
alþjóðavísu. Markmið hennar er að
hindra alþjóðlega útbreiðslu smit-
sjúkdóma og sjúkdóma af völdum eit-
urefna og geislavirkra efna án þess að
valda ónauðsynlegri röskun á al-
þjóðaumferð og viðskiptum.
Hvert land hugi að
eigin viðbúnaði
Auk öflugs alþjóðlegs samstarfs
þarf hvert og eitt land fyrir sig að fjár-
festa í heilsu eigin þjóðar og auka getu
sína til að koma í veg fyrir nýjar og áð-
ur þekktar ógnir með því að styrkja
heilbrigðiskerfi sitt. Aðgerðir þurfa að
taka mið af aðstæðum og brýnustu úr-
lausnarefnum á hverjum stað. Oft kall-
ar þetta á mikla fjárfestingu í eftirliti
sjúkdóma, forvarnarstarfi og fræðslu
en stundum er einungis um einfaldar
en árangursríkar aðgerðir að ræða.
Samvinna og samstarf
Engin ein heilbrigðisstofnun eða
eitt land getur ráðið við ýmsa fyr-
irsjáanlega og ófyrirsjáanlega atburði
sem geta haft alvarlegar heilsufars-
legar afleiðingar meðal þjóða heims.
Þess vegna leggur WHO mikla
áherslu á samvinnu og samstarf innan
og milli landa um skráningu og til-
kynningaskyldu smitsjúkdóma og
hættu vegna eitur- eða geislavirkra
efna og myndar þannig öryggisnet um
heiminn.
Breytingar á sóttvarnalögum
Að lokum langar mig að minnast á
að Alþingi samþykkti á nýafstöðnu
þingi breytingar á sóttvarnalögum í
samræmi við nýju alþjóðaheilbrigð-
isreglugerðina. Gildissvið sóttvarna
hefur verið rýmkað og tekur það nú til
allra heilbrigðisógna sem geta haft
áhrif á þjóðir heims. Lögin taka ekki
einungis til hættulegra smitsjúkdóma
heldur einnig til heilsufarslegra afleið-
inga af völdum eiturefna og geisla-
virkra efna. Jafnframt taka þau til
óvenjulegra og óvæntra atburða svo
sem vegna náttúruhamfara sem geta
haft alvarlegar heilsufarslegar afleið-
ingar. Með lögunum er kveðið á um að
Ísland taki virkan þátt í alþjóðlegri
baráttu við slíkar heilbrigðisógnir og
þá ábyrgð þurfum við að axla af fullri
alvöru.
Fjárfesting í heilsu skilar
öruggari framtíð fyrir alla
Siv Friðleifsdóttir skrifar í til-
efni af alþjóðaheilbrigðisdeg-
inum sem var sl. laugardag
» Auk öflugs alþjóð-legs samstarfs þarf
hvert og eitt land fyrir
sig að fjárfesta í heilsu
eigin þjóðar.
Siv Friðleifsdóttir.
Höfundur er heilbrigðis-
og tryggingamálaráðherra.
Í PÁSKABLAÐI Morgunblaðsins
lagði ritstjórn blaðsins út af grein
minni „Heimilin borga brúsann“ á af-
ar furðulegan hátt. Ef maður væri
ekki vanur því að Morg-
unblaðið breyttist í póli-
tískan áróðurssnepil
Sjálfstæðisflokksins
þegar kosningar nálg-
ast hefði maður haldið
að ritstjórinn vissi ekki
betur. Í tilraun sinni til
að draga úr og breiða
yfir alvarlegustu hags-
tjórnarmistökin sem
framin hafa verið síðan
verkalýðshreyfingunni
og samtökum atvinnu-
rekenda tókst með
samstilltu átaki að
kveða niður óðaverðbólguna stillir
ritstjóri Morgunblaðsins málinu upp
sem vali milli þess að ofþenslan ,,sé sá
kostnaður, sem þjóðfélagið hafi þurft
að axla til þess að standa undir upp-
byggingu Austurlands“ eða ,,að láta
byggðina á Austurlandi deyja smátt
og smátt“. Það er raunar alveg stór-
furðulegt að ritstjóri Morgunblaðs-
ins, sem hingað til hefur verið ötull
talsmaður ábyrgðar og langtíma-
hugsunar þegar kemur að efnahags-
og atvinnumálum, svo ekki sé minnst
á jafnvægi og stöðugleika, skuli ekki
leggja út af inngangi sínum um mik-
ilvægi þjóðarsáttarsamninganna með
því að fjalla á gagnrýnni hátt um
ábyrgðarleysi ríkisstjórnarinnar
hvað varðar hagstjórnina. Öðru vísi
mér áður brá.
Það er hins vegar alveg út í hött að
stilla málinu upp með þessum hætti.
Það er líka rangt hjá ritstjóranum að
ekki hafi verið bent á þetta samhengi
í umfjölluninni um mikilvægi þess að
stjórnvöld vönduðu sig í hagstjórn-
inni til þess að koma í veg fyrir nei-
kvæð áhrif ofþenslu vegna fram-
kvæmdanna. Þegar
miðstjórn ASÍ lýsti yfir
stuðningi sínum við
þessar framkvæmdir
haustið 2001 var ítrekuð
sú ábyrgð sem rík-
isstjórnin bæri af
ákvörðunum sínum í
þessu efni. Einnig hafði
verið sýnt fram á það af
bæði Þjóðhagsstofnun
og Seðlabanka að hefð-
bundnar efnahags-
aðgerðir af hálfu stjórn-
valda með
aðhaldssömum fjár-
lögum ættu að geta ráðið við þetta
viðfangsefni og þannig komið í veg
fyrir ofþenslu. Það er mikil einföldun
af hálfu ritstjóra Morgunblaðsins að
setja ábyrgðina á því óefni sem efna-
hagsmál þjóðarinnar eru komin í á
framkvæmdirnar fyrir austan, hvað
þá að setja hlutina upp sem val milli
þessara þátta.
Ábyrgðin af þessari óstjórn er al-
farið ríkisstjórnarflokkanna sem
fórnuðu jafnvægi og stöðugleika í
efnahagsmálum á altari pólitískra
vinsælda bæði í aðdraganda síðustu
alþingiskosninga og síðan reglulega
allt þetta kjörtímabil. Ótímabær
lækkun skatta beint ofan í fram-
kvæmdirnar fyrir austan, ákvörðun
um miklar samgönguframkvæmdir
samhliða og umtalsverðar og ögrandi
breytingar á lánum Íbúðalánasjóðs
voru allt aðgerðir sem leiddu til marg-
falt meiri þenslu en sem nam fram-
kvæmdunum á Austurlandi. Gerir rit-
stjóri Morgunblaðsins sér ekki grein
fyrir því að hækkun lána heimilanna
vegna þessara mistaka kostar heim-
ilin um 20% meira en sjálf Kára-
hnjúkavirkjun?
Ef litið er á efnahagsumræðuna allt
þetta kjörtímabil og þá ráðgjöf sem
ríkisstjórnin hefur fengið bókstaflega
úr öllum áttum er ábyrgð hennar í
raun enn meiri. Þannig lögðu aðilar
vinnumarkaðarins mikilvægan grund-
völl að ábyrgri hagstjórn upp í hend-
urnar á ríkisstjórninni. Og það ekki
bara einu sinni, heldur þrisvar sinnum
á þessu kjörtímabili. Fyrst með gerð
ábyrgra kjarasamninga til fjögurra
ára vorið 2004 sem treysta áttu
grundvöll jafnvægis og stöðugleika.
Aftur náðu samningsaðilar sam-
komulagi í nóvember 2005 við endur-
skoðun kjarasamninganna þá en for-
sendur þeirra höfðu brostið vegna
aðhaldsleysis ríkisstjórnarinnar. Aft-
ur gáfu þeir ríkisstjórninni tækifæri
til ábyrgra viðbragða – en ekkert var
að gert. Í júní 2006 gerðu samningsað-
ilar enn eina tilraunina til þess að
koma böndum á verðbólguna með því
að flýta endurskoðun kjarasamninga
Af klúðrinu skuluð þið þekkja
Gylfi Arnbjörnsson skrifar um
Reykjavíkurbréf og mistök rík-
isstjórnarinnar í hagstjórninni
» Í raun eru allar for-sendur til að taka
enn dýpra í árinni …
Nær væri að tala um al-
gjört klúður af hálfu rík-
isstjórnarinnar í stjórn
efnahagsmála …
Gylfi Arnbjörnsson