Morgunblaðið - 10.04.2007, Blaðsíða 29

um fimm mánuði og leggja enn einu
sinni grunn að efnahagsaðgerðum.
Öllum þessum tækifærum glutraði
ríkisstjórnin niður og hélt áfram að
kynda undir ofþenslu og verðbólgu
með ekki bara aðhalds- og sinnuleysi
heldur beinlínis þensluhvetjandi
ákvörðunum. Í fálmkenndri tilraun til
þess að minnka verðbólguna núna
skömmu fyrir kosningar var gripið til
þess ráðs að lækka vsk. af matvælum
1. mars sl. Slík aðgerð hefur þó að
mati flestra hagfræðinga alls engin
áhrif á undirliggjandi þrýsting á
verðlag heldur þvert á móti enda
mælist undirliggjandi verðbólga án
tillits til breytinga á sköttum meiri í
mars en í janúar.
Seðlabankinn hefur varað við
ákvörðunum ríkisstjórnarinnar og
ítrekað þá viðvörun sína að þetta við-
fangsefni væri stjórntækjum pen-
ingamála ofraun – að ekki yrði hægt
að tryggja litla verðbólgu og jafnvægi
með vaxtahækkunum einum saman.
Alþjóðstofnanir á borð við OECD, Al-
þjóðabankann og Alþjóðagjaldeyr-
issjóðin ásamt erlendum matsfyr-
irtækjum á borð við Moodys og Fitch
Ratings hafa bent á mótsagnakennda
hagstjórn, þar sem ríkisstjórnin
kyndi undir ofþenslu á sama tíma og
Seðlabanki reyni að sporna við of-
þenslu.
Í raun eru allar forsendur til að
taka enn dýpra í árinni en ég gerði í
grein minni. Nær væri að tala um al-
gjört klúður af hálfu ríkisstjórn-
arinnar í stjórn efnahagsmála – klúð-
ur sem allar líkur eru á leiði okkur í
miklar þrengingar á næstu miss-
erum.
þá!
Höfundur er framkvæmdastjóri ASÍ.
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2007 29
Sérlega fallegt nýlegt tvílyft einbýli með tvöföldum innbyggðum bíl-
skúr, samtals 300 fm. Efri hæð: Forstofa, gestasnyrting, hol, eld-
hús, stofa (borðstofa), herbergi, arinn í stofu, stórar suðursvalir,
innangengt í bílskúr. Neðri hæð: 4-5 rúmgóð herbergi, baðherber-
gi, sjónvarpsskáli, geymsla o.fl. Einstök staðsetning og útsýni.
V. 53,8 millj.
Bæjarhrauni 10 • Hafnarfirði • Sími 520 7500 • www.hraunhamar.is
Gauksás - Hf.
Ný hesthús
Glæsileg, vönduð 12 hesta hesthús
á besta stað við Sörlaskeið í Hf.
Um er að ræða 5 hús sem afhend-
ast fljótlega. Verð frá 16,9 millj.
Hagstæð lán áhvílandi.
Nánari upplýsingar gefur
Helgi Jón, s. 893 2233.
Bæjarhrauni 10 • Hafnarfirði • Sími 520 7500 • www.hraunhamar.is
Hesthús Sörlaskeið - Hf.
SEGJA má að um röð hagstjórn-
armistaka hafi verið að ræða á und-
anförnum árum og að í aðalhlutverkum
hafi verið Seðlabankinn, ríkisvaldið og
sveitarstjórnir á höfuðborgarsvæðinu.
Í fyrsta lagi varð
Seðlabankanum veru-
lega á árið 2003 er hann
breytti skilyrðum pen-
ingamarkaðarins með
lækkun bindiskyldu og
aukningu gjaldeyr-
isforðans án viðunandi
mótvægisaðgerða. Af-
leiðingin varðgríðarleg
aukning í útlánagetu
bankakerfisins eða að
lágmarki 800 til 900
milljarðar króna sem
biðu þess að verða nýtt-
ir þegar tækifæri gæf-
ist.
Í öðru lagi hafði rík-
isvaldið frumkvæði að
því haustið 2004 að
breyta umgjörð og skil-
yrðum íbúða-
lánakerfisins. Hús-
bréfakerfið var lagt
niður og Íbúðalánasjóð-
ur gat nú lánað allt að
90% af verðmæti fast-
eigna. Afleiðingin varð
stóraukin spurn eftir
húsnæði þar sem bank-
arnir komu einnig inn á
þann markað og nýttu
þar með þá miklu útlánagetu sem hafði
skapast vegna mistaka Seðlabankans
árið áður.
Spenna myndaðist á þeim mörkuðum
þar sem framboð var takmarkað en það
var fyrst og fremst á fasteignamark-
aðnum og var hækkun fasteignaverðs
meginskýring aukinnar verðbólgu á ár-
unum 2005 og fyrri hluta ársins 2006.
Aðrir markaðir voru í meira jafnvægi
en líkleg spenna á atvinnumarkaðnum
og launaskrið var minni en efni stóðu til
vegna mikils innflutnings erlends
vinnuafls. Í þriðja lagi urðu mikil mis-
tök hjá sveitarfélögunum þar sem
nægjanlegt framboð af lóðum til hús-
bygginga var ekki tryggt, sérstaklega
hér á höfuðborgarsvæðinu. Vegna
m.a. ónógs lóðaframboðs og þar með
framboðs á húsnæði kom hin mikla
aukna húsnæðiseft-
irspurn fyrst fram í mik-
illi hækkun húsnæð-
isverðs. Mikill munur
(ávinningur) myndaðist
milli markaðs- og kostn-
aðarverðs húsnæðis, sem
að hluta færðist yfir á
lóðaverðið í formi hækk-
unar á gatnagerð-
argjöldum sem ruku upp
úr öllu valdi og það langt
umfram það sem eðlilegt
gat talist til lengri tíma
litið. Á svæðum þar sem
lóðaframboð var hins
vegar nægt eins og á
Suðurnesjum voru
gatnagerðargjöld í ná-
munda við þann raun-
kostnað sem sveit-
arfélögin báru vegna
gatnagerðarfram-
kvæmda, ca. 3-4 milljónir
króna.
Þetta mikla ójafnvægi
sem skapaðist milli fram-
boðs og eftirspurnar í
kjölfar gríðarlegar inn-
spýtingar fjármagns inn
á fasteignamarkaðinn,
og sú staðreynd að
ávinningurinn (hagnaðurinn) milli
markaðs- og kostnaðarverðs húsnæðis
yfirfærðist að hluta á lóðarverðið,
hafði einnig þau áhrif að jarðarverð í
nágrenni höfuðborgarsvæðisins stór-
hækkaði. Sveitarfélögin gerðu ráð fyr-
ir að þetta óeðlilega ástand yrði var-
anlegt og hafa því verið tilbúin til að
greiða himinháar fjárhæðir fyrir þess-
ar jarðir. Þó er líklegt er þegar jafn-
vægi skapast milli markaðs- og kostn-
aðarverðs húsnæðis, muni lóðaverð
einnig nálgast sitt langtímajafnvægi,
sem ætti að vera nálægt því sem það
kostar að gera lóðir byggingarhæfar
líkt og á Suðurnesjum. Mikilvægt í
þessu samhengi er að hafa í huga að
sveitarfélögin eru í flestum tilfellum
eigendur lóða en húsbyggjendur
leigutakar.
Önnur áhrif þessara hagstjórn-
armistaka eru, að mun hærra fast-
eignaverð hefur aukið verulega hreina
eign (hreinan auð) heimila. Slík auðs-
áhrif hafa haft veruleg áhrif á neyslu-
og fjárfestingarhegðun heimila en þau
meta oft samband tekna og eigna yfir
æviskeiðið þegar þau skipuleggja
neyslu og fjárfestingu sína. Aukinn
auður hefur ýtt undir neyslu og fjár-
festingu og gert hagstjórn erfiðari en
ella.
Hvernig átti Seðlabankinn að
bregðast við hækkun húsnæðis (-
verðs) sem að mestu var fjármögnuð
með langtímalánum á lágum vöxtum
sem hann hafði lítil sem engin áhrif á?
Átti hann að hækka stýrivextina sem
fyrst og fremst höfðu áhrif á skamm-
tímalán sem voru vel innan við 15% af
skuldum heimilanna eða átti hann að
takmarka útlánagetu bankanna? Eða
er peningakerfið orðið of lítið m.v. um-
svif stærstu fyrirtækja landsins til að
hægt sé að reka árangursríka pen-
ingastjórn?
Af ofansögðu sést að margt hefur
farið úrskeiðis á undanförnum miss-
erum og er það ekki í fyrsta skiptið.
Hagstjórnarsaga okkar frá lýðveld-
isstofnun hefur oft verið sorgarsaga
en vonandi lærum við af mistökum
undanfarinna missera. Það er hins
vegar skoðun mín að besta ráðið til að
komast hjá hagstjórnarmistökum sé
að velja til starfa okkar hæfasta fólk á
þessu sviði og láta það bera fulla
ábyrgð og því standa og falla með
gjörðum sínum.
Röð hagstjórnar-
mistaka
Jóhann Rúnar Björgvinsson
skrifar um hagstjórn
Jóhann Rúnar
Björgvinsson
»Er pen-ingakerfið
orðið of lítið
m.v. umsvif
stærstu fyr-
irtækja landsins
til að hægt sé að
reka árangurs-
ríka peninga-
stjórn?
Höfundur er hagfræðingur og f.v.
starfsmaður Alþjóðagjaldeyrissjóðs-
ins. www.johannrunar.is
ÞAÐ er næstum þversögn að síð-
asta bók J.K. Gailbraith, eins fræg-
asta hagfræðings Bandaríkjanna á
20. öld, sem var þekktur fyrir fram-
sæknar skoðanir sínar,
hefur að geyma harða
gagnrýni á kapítalíska
hagkerfið. Það er ekki
síður athyglisvert að
Gailbraith taldi „Hag-
fræði saklauss
skrums“ (The Econo-
mics of Innocent
Fraud) frá árinu 2004
vera sína bestu bók.
Hvernig stendur á því
að maður eins og Ga-
ilbraith varð á tíræð-
isaldri einn snjallasti
og róttækasti tals-
maður „andkapítalísku“ kynslóð-
arinnar?
Í síðustu bók sinni skýrði hann
gagnrýni sína á hagvöxt (Gross Do-
mestic Product) og andmælti því að
gera hann að mælikvarða á þróun og
framfarir. Hann hélt því stað-
fastlega fram að við værum á villi-
götum ef við legðum mat á sam-
félagslegar framfarir út frá
hagvaxtartölum.
Gailbraith gagnrýndi það viðhorf
að stöðugt vaxandi efnisleg fram-
leiðsla gæða og þjónustu væri meg-
inmælikvarði á heilbrigt hagkerfi og
samfélag. Þetta voru síður en svo
nýjar fréttir. Hann hafði haldið
þessu sama fram í „Velmeg-
unarsamfélaginu“ (The Affluent So-
ciety) árið 1958, sem var fyrsta mik-
ilvæga dæmið um hagfræðilegar
efasemdir um gildi hagþróunar. Nei,
Gailbraith var ekki búinn að tapa
vitinu. Hann var enn mjög skýr í
hugsun. Það er vegna þessara kenn-
inga sem Gailbraith er stundum álit-
inn vera einn af fyrstu „síð-
efnishyggjusinnunum“ og hann var
sá fyrsti til að skrifa hagfræðilega
um nauðsyn þess að gefa öðrum
gildum forgang, eins og menntun,
heilbrigði, lýðræði eða umhverf-
isvernd.
Kenningin um síð-efnishyggju
kveður á um að þegar einstaklingar
eða samfélög eru orðin velmegandi
eða „rík“ þá sé einber framleiðsla
gæða og þjónustu (efnishyggja) ekki
lengur fullnægjandi vegna þess að
þau byrja að meta mikils önnur
mannleg gildi eins og einstaklings-
þroska, persónulegt frelsi, þátttöku
borgara í ákvörðunum stjórnvalda
og viðleitni til þess að halda um-
hverfinu hreinu og heilsusamlegu
(síð-efnishyggja). Þess vegna taldi
Gailbraith það vera rökrétt nið-
urstaða að ríkar þjóðir þyrftu á
nýrri hagfræðikenningu að halda.
Ný kenning um hagþróun sem
boðar að tryggja vöxt og vernda um-
hverfið – hvernig á hún að geta
gengið upp? Í það minnsta er það
ekki létt verk vegna þess að hingað
til hafa hagvaxtarkenningar og um-
hverfisvernd verið andstæður. Mál-
flutningur umhverfissinna var frem-
ur neikvæður og byggðist á þeirri
sannfæringu að einungis væri unnt
að gera bætur á umhverfi með því að
minnka hagvöxt. Ekki væri hægt að
eiga bæði kökuna og borða hana og
þess vegna gætu samfélög ekki
verndað umhverfi og tryggt hagvöxt
á sama tíma. En er það endilega
rétt?
Lítum á þessar forsendur út frá
nýju sjónarhorni. Í fyrsta lagi er
hagþróun ekki nauðsynlega nei-
kvæð. Það er ekki hægt að hafna
hagvexti sem slíkum. Hann gerir
fólki kleift að lifa auðugra og heil-
brigðara lífi og hann styrkir menn-
ingu og vísindaþróun með víðtækum
hætti. Í öðru lagi sýna rannsóknir að
þegar þjóðir efnast þá batnar um-
hverfi þeirra. Hagvöxtur er ekki
fullkominn, en vöxtur skapar það
ríkidæmi sem þarf til að kosta
hreinna umhverfi. Það er staðreynd
að ríkar þjóðir búa við hreinna um-
hverfi vegna þess að þær hafa ein-
faldlega efni á því.
Þetta eru einmitt stoðir hinnar
nýju kenningar sem kallast „jákvæð
umhverfishyggja“, en hún er fær um
að sætta umhverfisvernd og hagþró-
un. Samkvæmt kenn-
ingunni þarf að nýta
tækni og leita fram-
sækinna leiða til að
vernda umhverfið. Já-
kvæð umhverfishyggja
er ný hreyfing sem læt-
ur ekki segja sér að
umhverfisvernd hafi í
för með sér lægri lifist-
andard eða minni lífs-
gæði. Þvert á móti, og
það er einmitt þetta
sem sumir kalla „græn-
vöxt“, sem er sjálfbær
þróun umhverfis í þágu
almannahagsmuna.
Já, Gailbraith hafði rétt fyrir sér.
Það er þörf á nýrri hagfræðikenn-
ingu fyrir velmegunarsamfélög síð-
efnishyggjunnar þar sem fólk hefur í
hávegum óhagfræðileg gildi eins og
umhverfisvernd. Gailbraith lést árið
2006. Hann benti í þá átt sem við
þurfum að fara, en lét okkur um að
finna út úr hvernig við gætum best
fetað þá leið. Hans síðustu skilaboð
til okkar voru þessi: Reisa þarf nýtt
samfélag síð-efnishyggju og það
krefst þess að meta hagvöxt út frá
sjónarhorni samfélags, tækni og um-
hverfis. Hagvöxtur einn og sér getur
aldrei verið mælikvarði á framfarir
mannlegs samfélags. Það er gerlegt
og nauðsynlegt að tvinna saman um-
hverfisvernd, hagþróun og mannleg
gildi.
Kenningin um græn-vöxt er að-
eins byrjunin á þessari óhjá-
kvæmilegu þróun. Við verðum að
þróa uppskriftir fyrir hin ríku sam-
félög. Við verðum að endurskil-
greina merkingu „vaxtar“, „fram-
fara“ og „siðmenningar.“ Þetta er
risavaxið verkefni sem krefur okkur
um að breyta hugsun og lifn-
aðarháttum okkar. En göngum hug-
rökk á vit 21. aldarinnar. Minnumst
gríðarlegra möguleika í krafti ný-
sköpunar og tækni sem geta bætt
hag fólks á jörðinni og ástand henn-
ar. Það eru ótakmarkaðir, spennandi
möguleikar sem virðast draum-
kenndir í dag en geta verið orðnir
raunveruleiki áður en langt um líð-
ur. Heimur morgundagsins verður
allur annar en heimurinn í dag. En
annar heimur en sá sem við þekkjum
er svo sannarlega möguleiki.
„Græn-vöxtur“ – Hagfræði
síð-efnishyggjusamfélagsins
Elvira Méndez Pinedo skrifar
nauðsyn óhagfræðilegra gilda í
nútímasmfélagi
» Þörf er á nýrri hag-fræðikenningu fyrir
velmegunarsamfélög
síð-efnishyggjunnar þar
sem fólk hefur í háveg-
um óhagfræðileg gildi
eins og umhverfis-
vernd.
Elvira Méndez.
Höfundur er dr. í Evrópurétti og
virkur félagi í Íslandshreyfingunni –
lifandi landi.